ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

امام (ع)نقل نشده است مگر آنچه را که امام حسن عسکری (ع)در جواب نامه های او نگاشته اند.

ثانیا؛ از آنجا که امام حسن عسکری (ع)در بازداشتگاه و تحت نظر بود و ارتباط شیعیان با ایشان به راحتی صورت نمی پذیرفت، این موضوع که صفّار امام (ع)را ملاقات نکرده است، تقویت می شود.

در پاسخ به این سؤال که: ملاقات او با امام حسن عسکری (ع)ثابت نشده است، پس چگونه او را از اصحاب آن حضرت می شمارند؟ باید گفت: این، به دلیل سؤالات فراوانی است که او از محضر امام (ع)از طریق نامه پرسیده است و در واقع مصاحبت و معاشرتی مکاتبه ای بین او و حضرت برقرار بوده است.

محمد بن الحسن در زمان حکومت بنی عباس و خلافت متوکّل منتصر، مستعین، معتز، معتمد و مکتفی(1) عباسی می زیست. جالب آنکه در زمان صفّار، صفّاریان در برخی از مناطق اسلامی دارای قدرت و حکومت بودند(2) والی اوقاف و صدقات قم در آن زمان احمد بن عبیدالله بن خاقان، از دشمنان اهل بیت(ع)، بود. (3) سی سال از عصر غیبت صغرای امام زمان ( عج) را که همزمان با نیابت عثمان بن سعید عمروی بود، درک کرد (4)و با راویانی از قم مانند محمد بن اورمة القمّی،

ص:12

احمد بن محمد بن عیسی قمّی و بسیاری دیگر، معاصر بود.(1)

ص:13

کنیه محمد را « ابوجعفر الاعرج» گفته اند.(1)

این پسوند نشان می دهد محمد از ناحیه پا دچار کجی بوده است.

با توجه به اینکه لقب او صفّار، رویگرد، بود(2) می توان ادعا کرد که وی به رویگری اشتغال داشته است و یا لااقلّ «رویگرزاده» بوده است.

او هم پیمان و « مولای» عیسی بن ( موسی بن) طلحة الاشعری می باشد(3) و با توجّه به اینکه کلمه مولا در علم رجال به معنای « شخص عجم و غیر عربی که خود یا یکی از پدرانش بنده و غلام یک شخص عرب بوده و سپس آزاد شده است» به کار می رود(4)، محمد خود یا یکی از پدارنش از غلامان عیسی بن موسی اشعری بوده اند. امّا از آنجا که او را از چهره های برجسته و از بزرگان قم معرفی کرده اند، این احتمال در مورد شخص او بعید به نظر می رسد.

وی از اصحاب امام حسن عسکری (ع)بود(5) و سؤالاتی را خدمت امام حسن عسکری (ع)نگاشته است.(6) تا آنجا که نگارنده موفّق شده در بررسی های خود در کتاب وسائل الشیعه و کتب اربعه 34مکاتبه او رابیابد. اگر هر نامه صفّار محتوی یک سؤال باشد، در

ص:14

نتیجه حداقل 34بار از امام پاسخ دریافت کرده است.

شیخ صدوق در چند موضع از کتاب پر ارج خود « مَنْ لایَحْضُرُهُ الفقیه» تصریح می کند که: پاسخهای امام(ع) در جواب صفّار که به خطّ خود حضرت (ع)است نزد او موجود است.(1) موضوع این نامه ها دین، خیار حیوان ( حقّ به هم زدن معامله در جایی که کالا حیوان باشد) ، اجاره، وقف، وصیّت، عدّه زن، حنث قسم ( عمل نکردن به سوگند) ، ارث، ضمانتِ امانت، غسل میّت، مسّ میّت و روزه قضاء میّت.

ص:15

دانسته اند که احتیاجی به بحث پیرامون شخصیّت او ببینند.(1)

ص:16

می فرمود: عبارت صحیح « جدد» یا جیم می باشد نه غیر آن(1).

علاوه بر این وی فقیهی صاحب نظر بود چنانکه در لابلای کتب حدیث گاهی نظرات فقهی او به چشم می خورد، مثلا شیخ صدوق می فرماید: یکی از فقها نظرش این است که دعا کردن به زبان فارسی در قنوت نماز جایز نیست امّا محمد بن الحسن الصفّار می فرمود: جایز است و فتوای من نیز همین است(2).

صفّار انسانی پر تلاش بود و در زمان خلفای عبّاسی با تمام فشاری که علیه اهل بیت(ع)، دعا، زیارت، اخلاقیات و اعتقادات است.

این کتب عبارتند از:

1 - الصّلاة 2 - الوضوء 3 - الجنائز( احکام اموات) 4 - الصّیام 5 - الحج 6 - النکاح 7 - الطّلاق 8 - العتق( آزاد سازی برده و کنیز) 9 - التّدبیر( نوعی از آزاد کردن غلام و کنیز)10 - المکاتبه( نوعی دیگر از آزاد سازی برده و کنیز) 11- التّجارات 12 - المکاسب ( خرید و فروش) 13 - الصّید و الذّبائح 14 - الحدود ( پاره ای از مجازاتهای اسلامی)

ص:17

15 - الدّیات( خونبها) 16 - الفرائض( ارث) 17 - المواریث( ارث) 18 - الدّعاء 19 - المزار(زیارت) -20الرّد علی الغلاة 21 - الاشربة ( نوشیدنی ها) 22 - المروة 23- الزّهد 24- الخمس 25 - الزّکاة 26 - الشّهادات( احکام گواهی دادن) 27 - الملاحم ( جنگنامه، فتنه ها)28- التّقیّه 29- المؤمن 30- الایمان ( و النّذور و الکفّارات) 31- المناقب (فضائل)32- المثالب( کارهای ننگ آور - معایب دشمنان شیعه خصوصا گروه های خاصی از ایشان) 33 - بصائر الدرجات 34 - ماروی فی اولاد الائمه(ع) 35- ما روی فی شعبان ( روایات ماه شعبان) 36 - الجهاد 37- فضل القرآن(1).

معروف ترین کتاب صفّار کتاب مشهور بصائر الدرّجات فی مقامات و فضائل اهل البیت(ع)، است که کتاب طبق تصیح صاحب « وسائل الشیعه» دارای 2نسخه، یکی بصائر الدرجات صغری و دیگری بصائر الدّرجات کبری(2) است. نسخه ای که اکنون در دسترس ما قرار دارد همان نسخه کبری است. گویا بصائرالدّرجات، ابتدا کتاب کوچکی بوده و با کتاب موجود تفاوت داشته است و بعد مصنّف به آن مطالبی افزوده و به صورت فعلی در آورده است.(3)

کتاب شامل 10جزء، هر جزء شامل ابواب متعددی و هر باب شامل احادیثی است که یک دوره « امام شناسی در مکتب ائمه(ع)» را ارائه می کند به استثنای مقداری از آغاز کتاب که پیرامون اهمیّت علم

ص:18

و شرافت عالم سخن می گوید، مطالب حول محور ائمه(ع) دور می زند(1).

ص:19

البته شیخ صدوق در بعضی از احادیث روایت را مستقیما از صفّار نقل می کند حال آنکه صدوق 21سال بعد از وفات صفّار به دنیا آمد لذا به نظر می رسد راوی بین او و صفّار در استنساخ یا غیر آن ساقط شده است(1).

از قم تا کوفه چند تن از اساتید صفّار مانند حسن بن احمد بن سلمة الکوفی و حسن بن علی الکوفی و محمد بن حمّاد الکوفی، اهل کوفه بودند. کاز این رو احتمال می رود محمّد مسافرت یا مسافرتهایی به این شهر داشته است. چنانکه بسیار اتّفاق می افتاد یک راوی برای شنیدن روایت به شهرهای زیادی سفر می کرد تا حدیثی از احادیث معصومین(ع) را شنیده و ثبت کند.

ص:20

مبارزه با تفکر انحرافی برخاسته است.

ص:21

پرسش نماید.»

4- قال الصادق- (ع) تسبیح الزّهرا فاطمه فی دبر کلّ صلاة احب الیّ من صلاة الف رکعة

فی کلّ یوم؛(1) نزد من خواندن تسبیح حضرت فاطمه زهرا( س) بعد از هر نماز، از هزار رکعت

نماز در هر روز، محبوبتر است» .

5- قال رسول الله- (ع) الغیرة من الایمان و البذاء من النّفاق؛(2) غیرت ( نشانه ای) از ایمان است و ناسزا( گویی) و جهالت(نشانه ای) از نفاق.

ص:22

ص:23

ص:24

ص:25

ص:26

شهرت دارد.(1)

علی بن حسین به « صدوق اول» نیز معروف است که هر جا « صدوقین» یا « ابنا بابویه»گفته شود او و فرزندش ابو جعفر محمد در نظر است و تصور اینکه شیخ صدوق و برادرش مراد باشد اشتباه است.(2)

ابن بابویه قمی این رادمرد بزرگ علم و دین در قم حرم اهل بیت عصمت و طهارت(ع) چشم به جهان گشود و به حیات پر بار علمی و معنوی خویش ادامه داد.

گر چه تاریخ ولادتش معلوم نیست ولی با توجه به نامه ای که از امام حسن عسکری(ع)دریافت کرد و در آن نوشته از او تجلیل شده است، حاکی از منزلت علمی و فقهی این محدث بزرگ شیعی در عصر امامت امام یازدهم(ع)دارد. بنابراین در سال شهادت امام عسکری (ع)یعنی سال 260ق، حداقل بیست بهار از عمر خود را سپری کرده است و سالروز تولد وی ممکن است از سال 235ق، به بعد باشد.

ص:27

تشیع به شمار می آمدند و در فقه، حدیث و دیگر علوم و معارف اهل بیت عصمت و طهارت(ع) سرآمد روزگار بودند بهره برد و به سرعت در حدیث و فقه و دیگر علوم اسلامی و نیز در تقوا و پارسایی و فضائل اخلاقی از چهره های بی نظیر تاریخ اسلام گشت. نامه ای که یازدهمین پیشوای انسانها (ع)برای وی نگاشت جایگاه رفیع ابن بابویه قمی را در بین دیگر دانشمندان و فقهای قم و نیز موقعیت خاص و احترامی که در نزد ائمه معصومین(ع) داشت آشکار می سازد.

امام عسکری (ع)پس از حمد و ثنای ربوبی و صلوات و سلام بر پیامبر (ص)و عترت طاهرینش خطاب به او می نویسد:

« یا شیخی و معتمدی و فقیهی ابا الحسن علی بن الحسین القمی وفّقک الله لمرضاته وجعل من صلبک اولادا صالحین برحمته»

ای فقیه بزرگوار و مورد اعتمادم ابوالحسن علی بن حسین قمی! خداوند تو را بر انجام افعال پسندیده حق توفیق دهد و از نسلت به رحمت و کرمش فرزندان شایسته ای به وجود آورد.

امام (ع)در ادامه این پیام که به حق منشور عبادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی برای یک زندگانی شرافتمندانه انسانی است، در روزگار پر از مخاطره و گردابهای جهالت و هوسها چنین وصیت می کند:

تو را وصیت می کنم به تقوای الهی، بپا داشتن نماز و پرداخت زکات زیرا نماز کسانی که زکات نمی دهند پذیرفته نمی شود، و تو را وصیت می کنم به گذشت از گناه دیگران، فرو بردن خشم، صله رحم، همدردی با برادران و کوشش در انجام نیازمندیهای آنان در هنگامه

ص:28

کارها، هم پیمانی با قرآن، خوش خلقی و امر به معروف و نهی از منکر چرا که خداوند متعال می فرماید:

« لا خیر فی کثیر من نجویهم الاّ من أمر بصدقة او معروف او اصلاح بین النّاس» .(1)

در بسیاری از گفتگوهای درگوشی آنان خیری نیست جز آن کس که به صدقه یا معروفی امر کند و یا میان مردم اصلاح نماید.

و دوری از تمام پلیدیها و زشتیها.

و بر تو باد به نماز شب خواندن! زیرا پیامبر اکرم (ص)به امام علی (ع)چنین سفارش کرد و فرمود:

ای علی! بر تو باد به نماز شب خواندن - و این جمله را سه بار تکرار نمود - و هرکس نماز شب را سبک بشمارد از ما نیست. پس توصیه مرا بکار بند و شیعیانم را بر انجام آن فرمان ده تا عمل کنند. و بر تو باد به صبر و انتظار فرج زیرا پیامبر اسلام (ص)فرمود: برترین اعمال امت من انتظار فرج است. امت من و شیعیان ما همواره اندوهگین خواهند بود تا فرزندم که پیامبر (ص)بشارت ظهور او را داده است قیام کند؛ او زمین را پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده است سرشار از عدالت و برابری خواهد بود.

ای شخصیت بزرگ من! ( ابن بابویه قمی) پس صبر کن و شیعیانم را به صبر دستور ده، زیرا زمین از آن خداوند است به هرکس از بندگانش که بخواهد واگذار می کند و فرجام نیک از متقین خواهد بود.

ص:29

« والسلام علیک و علی جمیع شیعتنا و رحمة الله و برکاته» .(1)

باری نامه رهبری دینی و معنوی و پیشوای به حق در روی زمین که بدست ابن بابویه قمی رسید، آن را بوسید و بر چشمانش گذارد و فرامین و سفارشات مولایش آب حیات و سرچشمه جوشانی در روزگار طلایی اش شد.

ص:30

نجاشی می نویسد: ابوالحسن علی بن حسین بن موسی ( رضوان خدا بر او باد) در روزگار خویش بزرگ، پیشوا و پیشرو، فقیه و مورد اعتماد قمی ها بود، آنگاه هیجده اثر از آثار این محدث را می شمارد.(1)

شیخ طوسی می نویسد: ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی( رضوان خدا بر او باد) فقیه بزرگوار و شخصیت مورد اعتمادی بود. آنگاه بیست کتاب از آثارش را نام برد و طرق روایی خویش را از کتابهای این محدث یادآور می شود.(2)

علامه حلّی و علامه مامقانی دو رجالی سرشناس نیز با عباراتی نظیر نجاشی و شیخ به ستایش این محدث و فقیه برآمده اند.(3)

محقق خوانساری می نویسد: ابوالحسن علی بن حسین، استاد و پدر شیخ صدوق، صاحب همان رساله معروفی است که شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه از آن حدیث نقل کرده است. وی از فقهای بزرگ شیعی و پویندگان ثابت و استوار راه نبوت و خاندان عصمت و طهارت(ع) بود و مشعل دار هدایت انسانها بر همان راه؛ غیرت دینی داشت و در برابر تهاجمات نا اهلان، مرزبان مرزهای اعتقادی شیعه بود. از استادان بزرگوار شیعی و از ارکان و اساطین شریعت بشمار می رفت. دارای کرامات و مقامات بلند اخلاقی و در خویشتن داری وحفظ نفس بسیار کوشا بود. در نهایت بزرگ منشی این

ص:31

عسکری (ع) بدست مبارکش رسید.(1)

شیخ عباس قمی محدث بزرگ از او چنین یاد کرده است: ابوالحسن علی بن حسین، از استوانه های بزرگ محدثین، دانشمند و فقیه بلندمرتبه که در روزگار خویش بزرگ قمی ها، فقیه دین شناس و مورد اعتمادشان بوده است. فضل و بزرگواری از او می درخشد و نامه شریف امام عسکری (ع)شاهد صادقی است بر قله های فرازمند کرامت و عظمت او که در نوشته اش خطاب کرده است: یا شیخی و معتمدی و فقیهی یا ابا الحسن!(2)

سید حسن صدر در شمار دانشمندان و مفسرانی که در تفسیر قرآن از آنان اثری به یادگار مانده است می نویسد: از زمره دانشورانی که در تفسیر قرآن از آنان اثری به یادگار مانده علی بن بابویه پدر شیخ صدوق است. وی بزرگ شیعیان در قم و از شخصیتهایی بود که مولای ما امام حسن عسکری (ع)با او مکاتبه داشت. زندگانی اش مشحون از کرامات و حکایات ارزنده و یکی از آثارش کتاب « التفسیر» است.(3)

و ثاقت ابن بابویه قمی تا بدانجا رسید که مورد اطمینان تمامی فقهای شیعه قرار گرفت که از یک سو برخی از فقهای شیعی با توجه به سخن معصوم در حق این شخصیت قلمشان توانای نوشتن نداشت و از سوی دیگر، دانشمندان اهل سنت چون ابن ندیم را واداشت که قلم به ستایش از او بردارد و بنویسد: علی، ابن بابویه قمی، از فقهای

ص:32

شیعه و شخصیت مورد اطمینای است.(1)

ص:33

گر چه از چگونگی شغل شریف اش اطلاعی در دست نیست ولی این کار را برای اینکه در بیت المال تصرف نکند انتخاب کرد تا با امکانات بیشتر و دست بازتری به نیازمندیهای شیعیان و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت (ع) اهتمام ورزد.

ص:34

برده است. دانشمدان و فقهای بزرگ هر وقت به حدیث و روایتی از امامن معصوم (ع) دسترسی پیدا نمی کردند به فتاوی و نظریاتی که در این رساله ارائه شده مراجعه می کردند و آراء مطرح شده در آن را به مثابه متن حدیث می دانستند و این به سبب سخن نویسنده در آغاز کتاب است که فرموده:

آنچه در این کتاب موجود است از ائمه طاهرین (ع) گرفته شده است.(1)

دانشمندان و فرهیختگان حوزه علوم اسلامی، شیوه ابن بابویه قمی را در رساله الشرائع ستوده اند چرا که وی اولین شخصیتی است که در این رساله مبتکر جمع روایات شبیه به هم بود و اصل حدیث را با قرائن آن یادآور گردید.(2)

از آثار او می توان از الامامة من الحیره، الاملاء و النطق، الأخوان، التسلیم،التوحید، التفسیر، الجنائز، الصلاة، الطّب، قرب الاسناد، المعراج، مناسک الحج،المنطق، المواریث، النکاح، النساء و الولدان، الوضوء، الحج که کامل نیست والنوادر نام برد.(3)

ص:35

ص:36

ص:37

اگاه همچون ابن بابویه قمی پدر شیخ صدوق، ماندگار مانده است. او با تدبیر، بصیرت و موقعیت شناسی تحسین برانگیزی که داشت در هنگامه خطر با قاطعیت و صلابت در برابر اندیشه های باطل می ایستاد و مدعیان دروغین را طرد می کرد.

حسین بن منصور حلّاج، ادعای وکالت از جانب صاحب الزمان ( عج) را داشت؛ از یک سو به سراغ افراد ضعیف الایمان می رفت و با نیرنگها و معرکه گیریهای خود آنان را می فریفت و به پیروی از خویش دعوت می کرد و گاهی نیز به سراغ شخصیتهای علمی که در میان مردم مشهور بودند و موقعیت خاصی داشتند می رفت! از این روی در بغداد نزد ابو سهل بن اسماعیل نوبختی که از متکلّمان بزرگ شیعی بود و در دانش و ادب شهرت فراوان داشت رفت به تصور اینکه شاید نیرنگهای شیطانی اش در او مؤثر واقع شود ولی سرش به سنگ خورد و با رسوایی بغداد را به قصد قم ترک کرد.

در قم اطلاع پیدا کرد که خاندان ابن بابویه قمی و بویژه ابوالحسن علی بن حسین، بنیانگذار و شخصیت بزرگ علمی این خاندان، بیشترین موقعیت را در میان فقها و شیعیان قم دارند، لذا دام شیطانی اش را به سمت ابن بابویه قمی گستراند! جریان را از زبان ابو عبدالله حسین، فرزند ابن بابویه قمی، پی می گیریم او می گوید:

حسین بن منصور حلاج به قم آمد و نامه ای به پدرم نوشت و در ان ادعا کرد: من فرستاده امام زمان ( عج) و وکیل او هستم از من پیروی کنید! نامه رسان نوشته او را به دست پدرم داد و به محض

ص:38

اینکه از مضمون نامه آگاه شد آن را پاره کرد و به نامه رسان گفت:چه می پنداری درباره انسانهای نادان؟ قاصد مطالبی بر زبان جاری کرد و به پاره کردن نامه اعتراض کرد که حاضران بر سخنان او خندیدند و به مسخره گرفتند. سپس پدرم برخاست و با جمعی از یاران و دست اندرکارانش به مکان تجارت خود رفت؛ وقتی از در وارد شدکسانی که در آنجا نشسته بودند به احترام پدرم برخاستند، جز مرد ناشناسی که از جای خود بلند نشد و شیوه ادب را رعایت نکرد، البته پدرم نیز او را نمی شناخت. پدرم نشست و دفتر حساب و قلم و دواتش را چنانکه معمول بازرگانان است درآورد و از یکی از افراد پرسید این مرد ناشناس کیست؟ آن شخص پاسخ پدرم را داد ولی آن مرد ناشناس وقتی متوجه شد درباره او جستجو می شود برخاست و نزدیک آمد و به حالت اعتراض گفت: با اینکه حاضرم چرا از دیگری درباره من می پرسی؟! پدرم گفت: ای مرد! احترام تو را نگه داشتم و تو را بزرگ شمردم که از خودت نپرسیدم. آن مرد گفت: نامه مرا پاره می کنی!:من خودم دیدم که شما نامه مرا پاره کردی! پدرم گفت: تو همان شخص یعنی حسین بن منصور حلاج هستی! پدرم ناراحت شد و بلافاصله به شاگردش دستور داد: دشمن خدا و رسولش را ازاینجا بیرون کن! و خطاب به حسین بن منصور حلاج گفت: اتّدعی المعجزات؟ علیک لعنة الله! ادعای معجزه ای داری؟ لعنت خدا بر تو باد!

همانطور که فرمان داده بود از پشت گردن حسین بن منصور حلاج گرفتند و او را از آنجا بیرون انداختند که پس از این جریان دیگر ما او

ص:39

را در قم ندیدیم.(1)

مقام زیارت و دیدار یار

ابن بابویه قمی، از زمان ولادتش تا پایان دوره نیابت ابو جعفر محمد بن عثمان عمری، دومین سفیر امام زمان ( عج)، در شهر قم ماند و به جایی مسافرت نکرد. در آغاز عصر نیابت ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی یعنی سال 304یا 305ق، به منظور زیارت امامان معصوم(ع) و دیدار سومین نایب خاص صاحب الزمان ( عج) وارد عراق شد.

او پس از زیارت چهار امام معصوم (ع) و بهره روحی و معنوی از آستان مقدس آنان به بغداد رفت و به دیدار ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی( سومین نایب خاص امام زمان « عج» ) شتافت. احترام کرد و بین دو چشمانش را بوسید و در محضرش نشست و با مطرح کردن چندین سؤال، از مقام دانش و تقوا و انفاس قدسیه اش بهره ها برد.

نجاشی می نویسد:( علی بن حسین) به عراق مسافرت کرد و به محضر ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی ( رضوان خدا بر او باد) رسید.از مسائلی پرسید و پس از این دیدار به وسیله نامه با او در ارتباط بود.(2)

علامه حلّی نیز نظیر گفته نجاشی را نقل می کند.(3)

ص:40

از سخنان این دو رجالی سرشناس شیعی استفاده می شود که این سفر اولین مسافرت این محدث به عراق و بغداد بوده است زیرا اگر در عصر نیابت دومین نایب امام (ع)مسافرت داشت قطعا" چنین دیداری را با او انجام می داد و چنین چیزی نقل نشده است و نیز نامه هایی که ابن بابویه قمی از قم به جناب حسین بن روح نوشت پس از این ملاقات حضوری بوده است.(1)

ص:41

پس از مدتی در جواب نامه او چنین آمد:« انّک لا ترزق من هذه و ستملک جاریة دیلمیّة و ترزق منها ولدین فقیهین».(1)

از همسر فعلی خود فرزندی نخواهی داشت ولی به زودی کنیزی دیلمی را مالک می شوی و دو پسر فقیه و دین شناس او نصیب تو خواهد شد.

ص:42

اسود، ابو هاشم محمد بن حمزه که با شش واسطه به امام موسی کاظم (ع)نسب می رسانند از زمره شاگردان او هستند و دوکتاب « التوحید و نفی التّشبیه» و « الّرد علی الواقفة» به خامه قلم او نگاشته شده است.(1)

شیخ صدوق و ابو عبدالله حسین، همان دو فقیهی اند که به دعای صاحب الزمان ( عج) نصیب ابن بابویه قمی شدند. دو فقیه ماهر و خوش حافظه و مطالبی را در ذهن با استعداد خود داشتند که هیچ کس از اهل قم آن را حفظ نبود تا جایی که دانشمندان از حافظه قوی این دو فرزند در نقل روایات و احادیث تعجب می کردند و می گفتند: این مقام و جایگاه رفیع به دعای امام زمان (ع)نصیب شما شده است و این کرامت و سرچشمه جوشان معنوی بر اهل قم پیوسته سرازیر است.

علی بن حسین، پدر شیخ صدوق، مؤسس و سلسله جنبان خاندان ابن بابویه قمی است که از نسل پاک او مردان دانشور و پارسایی تا اواخر قرن ششم هجری قمری، یکی پس از دیگری قامت برافراشتند. البته معرفی چهره های علمی و عملی این خاندان بزرگ مقاله مستقلّی را می طلبد که در جای خود ضروری است.(2)

ص:43

ص:44

دارد. لذا پیش از آهنگ زیارت خانه خدا از حرم اهل بیت عصمت و طهارت (ع) از صاحبان حرم، اذن دخول به حرم امن الهی را تقاضامند است.

فرزندش ابو عبدالله حسین می فرماید: جمعی از محدثان شیعی قم که در بغداد ساکن بودند برایم نقل کردند در سالی که فرقه قرامطه به زائران خانه خدا حمله کردند، یعنی همان سالی که شهابهای آسمانی فرو ریختند، پدرم - رضوان خدا بر او باد - به محضر ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی قدس سرّه نامه نوشت و از او اجازه خواست که به مکّه مکرّمه مشرف شود.

در پاسخ آمد: امسال به زیارت خانه خدا حرکت نکن!

نامه دیگری نوشت و عرض کرد: نذر واجبی داشتم که همین امسال به مکه روم آیا چنین اجازه می دهید از زیارت صرف نظر کنم و تشریف نبرم؟

در پاسخ آمد: چنانچه از رفتن به زیارت خانه خدا ناگزیر هستی، پس لازم است هنگام حرکت همراه آخرین کاروان باشی!

همانطور که آن حضرت دستور داده بود پدرم در آن سال با آخرین کاروان حرکت کرد و به سلامتی برگشت ولی زائرانی که با کاروانهای پیش از آن حرکت کرده بودند جانشان را در حمله قرامطه از دست دادند.(1)

دو حادثه کشتار زائران خانه خدا توسط قرامطه و سقوط شهابهای

ص:45

آسمانی که به « تناثرنجوم» معروف است سرآغاز واقع شد و ابن اثیر، مسعودی و مذهبی سه مورخ شهیر وقوع این دو حادثه را در سال 323ق، می دانند. (1)

بنابراین مسافرت ابن بابویه قمی به زیارت خانه خدا در سال 323ق بود که در همین سال برای بار دوم به بغداد وارد شد و مطابق نقل شیخ طوسی، هارون بن موسی تلعبکری از او حدیث نقل کرد و فرمود: در سالی که ستارگان فرو ریخت از وی ( ابن بابویه قمی) احادیثی را شنیدم که در همان سال وارد بغداد شد و تمام کتابها و احادیثی را که روایت می کرد به من اجازه داد.

ص:46

رخت بربندد و عصر غیبت صغری به پایان رسد، جمعی از استادان بزرگ و ستارگان آسمان حدیث در محضرش بودند که ناگاه فرمود:

رحم الله علی بن الحسین بن بابویه القمّی! خدای تبارک و تعالی علی بن حسین بن بابویه قمی را بیامرزد! به نقلی چنین فرمود: آجرکم الله فی علی بن الحسین فقد قبض فی هذه الساعة. خداوند به شما مصیبت علی بن حسین ( ابن بابویه قمی) اجر عنایت فرماید، او در این ساعت از دنیا رفت.

حاضران با شگفتی تاریخ آن روز را یادداشت کردند که پس از 17یا 18روز، از قم خبر آمد که علی بن حسین، صدوق اول در همان ساعت و روزی که علی بن محمد سمری آن جملات را فرمود چشم از این جهان فرو بست .

فقها و شیعیان قم پیکر مطهرش را تشییع کردند و در جوار بارگاه ملکوتی فاطمه معصومه(س) به خاک سپردند، هم اکنون آرامگاه این ستاره آسمان معرفت در مکانی که در ابتدای خیابان چهار مردان قم واقع است، زیارتگاهی است و دانشمندان و شیعیان به زیارتش می روند و از روح ملکوتی و فضای سرشار از معنویت گنبد و بارگاهش بهره می برند.

رحمت خدا بر روانش باد!.

ص:47

ص:48

ص:49

ص:50

اول به عصر امامان شیعه و اصحاب و پیروان آنان مربوط می شود و دوره دوم از زمان غیبت کبری تا زمان خواجه نصیرالدین طوسی به طول می انجامد و دوره سوم از زمان این دانشمند تا پدید آمدن مکتب اصفهان توسط میرداماد و شاگردانش می باشد. در دوران چهارم ملاصدرا و شاگردانش وی پدیدار گشتند. متفکرانی که قاضی سعید و اساتیدش در تکوین آن دخالت عمده ای داشته اند. این متفکران بر اساس منابع قرآنی و روایی و تعقل فلسفی، معنای باطن را از طریق تعمق در وحی نبوی در گنجینه ضمیر و معرفت و جدایی شیعه ادراک کرده و عرضه نمودند،(1) دانشمندان شیعه در این دوره اساس فلسفه و حکمت را از کلمات معجزه آسا و مضامین بسیار عالی نهج البلاغه اتخاذ کردند و از کلام نخستین امام شیعیان حکمت الهی را استنتاج نمودند.

« منوچهر صدوقی سها» - که از پژوهشگران اندیشه های فلسفی است - سیر تاریخی حکمت اسلامی را به هشت دوره تقسیم نموده، دوران هشتم را روزگار اساتید واسطه میان صدرالمتألهین و آخوند ملاعلی نوری می داند،(2) سید جلال الدین آشتیانی در وصف خردمندان این عصر از شاگردان ملاصدرا سخن گفته که یکی از آنان استاد قاضی سعید قمی بوده است. در طبقه بعد از این حکیمان از

ص:51

« قاضی سعید قمی» نام می برد.(1)

استاد شهید مرتضی مطهری برای روشن شدن سیر فلسفه در جهان اسلام از نظر زمانی، رابطه شاگرد و استادی حکیمان مسلمان را در طبقاتی قرار داده، ذیل معرفی فیلسوفان در طبقه بیست و چهارم نخست از قاضی سعید قمی نام می برد و اجمالا" نامبرده را استناد کتب تراجم معرفی می کند.(2)

ص:52

و شرعی از این طریق روزگار می گذرانید.

قاضی سعید قمی در چنین بوستان معطری در ذیعقده سال 1049ه.ق دیده به جهان گشود(1) و خانواده خویش را سرشار از شادی و شعف نمود، البته هانری کربن تاریخ تولد وی را به سال 1043ه.ق در شهر قم درج نموده است.(2)

این عالم شیعی در برخی نوشته ها خود را محمد معروف به « سعید» معرفی کرده است(3) و شرح حال نویسان از وی تحت عناوین « قاضی سعید قمی» ، « میرزا محمد سعید» ، ملا سعید» و « حکیم کوچک» نام برده اند.(4)

برادر بزرگتر وی میرزا محمد حسین نام دارد که از شاگردان ملا رجب علی تبریزی است و نزد شاه عباس دوم صفوی ( 1077 - 1052ه.ق) در ردیف طبیبان حاذق بود.

می گویند محمد حسین ریاست اطبای آن روزگار را عهده دار بود و نزد حاکمان صفوی از اهمیت و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است، وی بعد از مرگ شاه عباس از سرپرستی طبیبان معزول گشت و موظف گردید در قم زندگی کند؛ بعد از آن بار دیگر به اصفهان

ص:53

فراخوانده شد و پس از گذشت چند سال اعتباری کسب کرد و به سمت طبیب دربار شاه سلیمان صفوی منصوب گردید و بدان سمت باقی بود تا آن که رخ در نقاب خاک کشید و در اصفهان رحلت نمود.(1)

حکیم محمد حسین بن محمد مفید قمی همچون اساتیدش به حکمت و عرفان گرایش داشت و در این راستا به پژوهشهایی دست زد. دیگر تلاشهای این فرزانه اندیشمند تفسیری است بر قرآن کریم به زبان فارسی که نزدیک به چهل هزار سطر می باشد.(2) مدرس تبریزی نامبرده را از اکابر علمای امامیه معرفی کرده است.(3)

قاضی سعید قمی را نباید با ملامحمد سعید کاشانی متخلص به سرمد(4) و نیز محمد سعید مازندرانی و همچنین با محمد سعید بن قاسم بن محمد طباطبایی(5) یکی گرفت.

ص:54

حکمت الهی و حدیث است و در فلسفه شاگرد ملاصدرا و در فقه شاگرد سید ماجد بحرینی بوده است، صاحب کتاب روضات الجنات از وی به شدت دفاع کرده، تمامی اتهاماتی را که به نامبرده نسبت داده اند، رد کرده، بخشی از اظهاراتش را در مذمت صوفیان نقل نموده است. ملا محسن فیض از رجال برجسته در علوم اسلامی است و تمام عمر خود را در راه علم و معرفت صرف کرده، تألیفات متعددی دارد که به هشتاد جلد بالغ می گردد و بعضی از آنها در چند جلد تدوین شده است.(1)

فیض کاشانی در سرودن شعر توانایی داشت و در سروده های خود، به « فیض» تخلص می کرد، عده ای وی را صوفی می نامیدند اما او در کتابی تحت عنوان « الکلمات الطرایفه فی ذکر منشأ اختلاف الامه المرحومه» این نسبت را نفی و انکار نمود.(2) مخفی نماند در مدتی که فیض کاشانی در شهر مقدس قم به سر می برد، قاضی سعید از محضرت بهره مند گشته، نزد وی اندیشه های عرفانی خود را غنا بخشیده و شکوفایی او در قلمرو شعر و سروده های عرفانی ماحصل ارتباط وی با فیض کاشانی بوده است.

قاضی سعید به عربی و فارسی شعر می گفت و تخلص وی « تنها» می باشد و دیوان شعر پارسی او معروف است.

میرزا صائب ( متوفی به سال 1081ه.ق) تقریظی به صورت یک

ص:55

رباعی بر دیوان وی نوشته که بیت آخرش این است:

هر نسخه مناسبت به دردی دارد *** این نسخه هزار درد را درمانست

از دیوانش اطلاعی در دست نیست، اما از اشعارش چند بیت در آتشکده آذر، نُه بیت درتذکره نصرآبادی، بیست و هفت بیت در سفینه خوشگوی هندی و متجاوز از سیصد بیت در تذکره محمد نصیر نصرت مسطور است.(1)

در شعری، از صوفیان مردم فریب انتقاد کرده و می گوید:

مخور فریب کرامات این تهی مغزان *** که گر بر آب روند از هواست همچو حباب

در مذمت افراد مغرور گفته است:

مرد رفعت جوی را ناراست بودن لازم است *** خم شود هر کس که از پستی به بالا می رود

و در شعری افراد پاک سرشت را چنین ستوده است:

پاک طینت را کمالی نیست دانشور شدن *** هیچ حاجت نیست خاک کربلا را زر شدن

شیشه نه چرخ را بر طاق نیسان چیده ام *** این چنین آذین کنند آزادمردان خانه را

در گرایش های عرفانی می گوید:

عندلیبان چون طواف گلشن آن کو کنند *** دست گلچین تو را چون دسته گل بو کنند

ص:56

نرگسی پنداشتم می چینم از گلزار غیب *** از تماشان جهان چشمی که بر می داشتم(1)

مؤلفانی چون میرزا عبدالله افندی(2)، محدث قمی(3)، خوانساری(4) و شهید مطهری(5) اظهار داشته اند: قاضی سعید قمی حکمت و عرفان را نزد ملا عبدالرزاق لاهیجی آموخته است.

چنین ادعایی بعید می نماید زیرا اگر تولد قاضی سعید در سال 1049ه.ق اتفاق افتاده باشد همانها که وی را شاگرد ملا عبدالرزاق لاهیجی دانسته اند، بخصوص صاحب طرائق الحقایق و خوانساری مؤلف روضات الجنات و حاج شیخ عباس قمی در هدیة الاحباب، زمان رحلت لاهیجی را در شهر قم به سال 1051ه.ق نوشته اند، پس در این صورت قاضی سعید هنگام فوت نامبرده طفلی دو ساله بوده است و بدین لحاظ امکان ندارد که درس فیاض را در این سن درک کرده، از او مستفید شده باشد. قاضی سعید را رسم بود که همچون دیگر دانشوران به رسم تشکر نامی از اساتید خویش در تألیفات خود بیاورد. امّا از مطاوی تصانیف قاضی سعید قرینه صحت این مطلب بدست نیامد، چنانکه به نام دیگر اساتیدش اشاراتی آشکار دارد و ما نمونه هایی را خواهیم آورد.

ص:57

ص:58

امثال ربود و شهره آفاق گردید و سپس به اصفهان انتقال یافت و به مقتضای خواهش طبع بلند همت خویش، اکثر اوقات بعد از عبادت حضرت باری تعالی و ذکر و دعا و تهجّد به افاده نکات حکمت پرداخته، گروهی از شیفتگان معرفت را از معقولات خویش بهره مند می نمود.(1)

ملا رجبعلی در منطق، علوم طبیعی و الهیات تبحر داشت و در این زمینه ها صاحب نظر بود و البته به برخی اندیشه های ملاصدرا انتقاد می نمود.

محمد رفیع پیرزاده که سال تولد و وفاتش به دست نیامده همراه با قاضی سعید قمی از نزدیکان این استاد بوده است که به توصیه ملا رجبعلی اثری مفصّل با عنوان « معارف الالهیّه» نگاشت که در آن تعلیمات استاد خود را بیان کرده و بسط می دهد.(2)

میرزا عبدالله افندی اصفهانی که تقریبا با وی و شاگردش قاضی سعید معاصر بوده می گوید: رجبعلی تبریزی انسانی زادهد، فاضلی حکیم و عارفی ماهر بوده و نزدیک به روزگار ما در گذشته است. ( فوت رجبعلی در سال 1080ه.ق اتفاق افتاده است) از آثار ملا رجبعلی رساله ای به زبان فارسی تحت عنوان « اشتراک لفظی وجود میان ذات و صفت باری» (3) و رساله « اثبات واجب» وی که با مقدمه ای در شرح

ص:59

حال و ذکر آثار او به اهتمام عبدالله نورانی چاپ شده است.(1)

ص:60

مبادرت ورزیده است.

روشن است که او منصب قضاوت را تنها بدین خاطر پذیرفت که حقوق تضییع شده را بازستاند و در اجرای عدالت و گسترش امنیت اجتماعی بکوشد، بلکه او لازم دید که برای تحصیل قدرتی دینی ضامن اجرای احکام حق و عدل باشد تا از این رهگذر بتواند وظیفه دینی و شرعی خود را انجام دهد.

همانطور که در سخنرانی معروف حضرت امام حسین (ع)آمده است:

« مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء بالله،(1) علمای ربانی کارگزاران و حکمرانان جامعه هستند.»

قاضی سعید ریاست امور شرعی و قضاوت را پذیرفت تا با این مقام به محرومان مدد برساند و آنان را از ناداری و استضعاف نجات داده و حقشان را از چنگ تکاثر طلبان و مرفهین بی درد بیرون آورد و نقش کاذب سرمایه داران و زورگویان را بی اثر نموده، مردم را به رهنمودهای قرآن و عترت علاقه مند نماید.

روش قاضی سعید در اجرای احکام شرعی و تلاشهای علمی وی در قلمرو حکمت و عرفان بر برخی تنگ نظران و کوتاه فکران، ناپسند آمد و این نامدار عرصه اندیشه محسود اقران قرار گرفت و هنگام روی کار آمدن شاه سلیمان صفوی ( سال 1077ه.ق) حاسدان نزد وی و درباریان، زبان به مذمت گشوده و مفسدین سعایت آن عالم سعید را

ص:61

پیشه خود نمودند و نظر حاکمان وقت را نسبت به او مکدّر ساختند و با امواج بدبینی و توفان تهمت زمینه های تعطیل فعالیت های او را فراهم کردند. سرانجام قاضی سعید از خدمت در شغل قضاوت و تصدی امور شرعی اخراج و از شهر قم تبعید و در قلعه الموت محبوس گردید؛ اما چون صداقت، صفای نفس و درستی وی بر آنان معلوم شد مورد عفو قرار گرفت و قبل از سال 1084ه.ق. به شهر مقدس قم رفت و تا سال 1088ه.ق به پژوهشهای علمی در زمینه قرآن، حدیث و علوم دینی مشغول بود تا اینکه در سال 1089به اصفهان آمد و تا سال 1102در این شهر به تحقیق در حکمت و عرفان مبادرت نمود.

مورخان می گویند: قاضی سعید تا سن سی سالگی مشغول بحث و بررسی در احادیث و روایت نبود و ظاهرا در این سن پس از رؤیای صادقه ای، در صدد برآمد که در اخبار اهل بیت تفحص کند و او در کتاب « الاربعینیات» به این خواب راستین و روی آوردن به پژوهشهای کلامی - اعتقادی، اشاره نموده است.

از برخی نوشته های وی چنین بر می آید که در هنگام تألیف آنها در مشقت بوده و در دوران تبعید روزگار را به سختی سپری می کرده است و از شر اعدا به رشته الهی تمسّک می جسته و از خداوند رهایی خود را می خواهد.

ص:62

ص:63

در کتاب « اسرار الصلوة» ضمن آنکه امام خمینی ( قدس سره) قاضی سعید را یکی از اهل معرفت معرفی می فرماید در جای جای کتاب از « اسرار العبادات و حقیقة الصلوة» وی مطالبی را نقل می فرمایند.(1)

سید محمد مشکوة - استاد فقید دانشگاه تهران - که کتاب « کلید بهشت» قاضی سعید را پس از تصحیح و مقدمه نویسی به چاپ رسانیده است درباره این دانشمند جهان تشیع می گوید:

« ... تصانیف وی با سلیقه و ذوق و روح تصوف در قالب فلسفی مدون گردیده و شاید به همین جهت همه وقت نسخ آنها کمیاب و عزیزالوجود بوده و کمتر از حدود قم و اصفهان تجاوز می کرده است، غالبا مورخین از غالب تصانیف وی بی اطلاع مانده اند و حتی سید اعجاز حسین کنتوری در کتاب خود - کشف الحجب و الاستار -(2) که جامعترین فهرست تصانیف شیعه است به هیچ اسم و رسمی از قاضی سعید و تصانیف او نامی به میان نیاورده و گویا از وی اطلاعی نداشته است...» (3)

هانری کربن - پروفسور اهل فرانسه - که در بین مذاهب مختلف به عقاید شیعه، علاقه کامل پیدا نموده و این تمایل وی از تتبع و بررسی در مبانی تشیع حاصل شده(4)، می گوید:

ص:64

« ... این اندیشمند و حکیم معنوی ( قاضی سعید) دارای چنان اهمیتی است که باید فصلی ویژه به وی اختصاص داد... قاضی سعید از برجسته ترین نمایندگان عرفان شیعی امامی است...» (1)

و نیز محمد شریف رازی درباره اش می نویسد:

« عصر شاه صفی صفوی ریاست روحانیت و علمیت شهرستان قم با وی بوده و در بین مردم قضاوت و داوری می نموده و در شرعیات نهایت تسلط را داشته است...» .(2)

ص:65

خلفای عباسی، بسیاری از اندیشه های موهوم را به شیعیان نسبت می دادند که در واقع از تفکرات شیعی نبود. به دلیل همین اتهامات شیخ صدوق با تألیف کتاب « اعتقادات» و « التوحید» حقیقت تشیع را آشکار کرد و عقیده شیعه را درباره خداوند سبحان و صفات جمال و جلال او بر اساس روایات اهل بیت(ع) بیان نمود و قاضی سعید نیز به بسط و شرح این احادیث پرداخت.

این دانشمند شیعه بر طبق آیات قرآن و روایات گوناگون که لفظ عرش الهی در آنها بکار رفته است، مصادیق مختلف را ذکر کرده و بر این باور است که نفس انسان بر اثر تابش نور حق بیدار شده، رفته رفته نور معنوی بر قوای حیوانی غلبه می کند و بر اثر آن حالت اطمینانی به نفس دست می دهد و به دلیل اعراض از آثار قوای حیوانی، مطمئنه می گردد، استعدادش به کمالات لایق کامل می شود و چنین صفایی موجب ظهور انوار الهی و تجلی کمالات ربانی شده، حق در قلب، منزل می نماید. به همین گفته شده است: « قلب المؤمن عرش الله الاعظم» .

همه حرکات و ظهورات منبعث از تجلی حق به اسماء جلال و جمال در قلب کامل، حقیقت کلیه انسان است لذا امام به حق را، قلب عالم امکان و موجب آرامش جهان دانسته اند» .

عرش است محیط و مرکزش دل *** گر دل نبود ز گِل چه حاصل

گر دیدن عرش و جمله افلاک *** گرد دل ماست نه بر این خاک

عرش از پی دل بر روان است *** خاک است بهانه، اصل آن است

کمالات رحمانی و ظهور حق در دل مؤمن به اعتبار آن که برزخ، بین

ص:66

غیب و شهادت است از ظهور حق در عرش عالم آفاق، تنوع افزونتری دارد.

قاضی سعید از ساختار کعبه، اساس امامت دوازده امام را استخراج می کند؛ کعبه سنگی به رمز حیات انسانی و قبله حجی تبدیل می شود که با مراحل حیات تطابق دارد. حدیث مربوط به دوازده حجاب نورانی با توصیف رمزی، مراتب نور محمدی در عالم و سپس نزول آن از عالمی به عالم دیگر از مجرای هفتاد هزار حجاب تا جهان ناسوت، اما مشناسی را با نظریه مربوط به تکوین عالم و حکمت تاریخ را با فراتاریخ پیوند می دهد.(1)

حضرت امام رضا (ع)پس از مناظره با رؤسای ادیان و سران فرقه ها در اثبات خداوند و مقام نبوت پیامبران رو به حاضران نمود و فرمود هر کدام پرسشی دارید مطرح کنید؛ همه به دلیل ارائه براهین محکم و مستدل از سوی امام سکوت اختیار نمودند. در این میان عمران صابی که از بزرگترین متکلمان زمان خود بود از چگونگی اثبات خداوند سؤال کرد. دامنه گفتگو میان فروغ هشتم امامت و عُمران در این باره به باریکترین و پیچیده ترین مسایل مربوط کشید و امام با روشی ساده و جالب و با استدلال به حقایق روش علمی که در عیون اخبار الرضا و احتجاج طبرسی درج شده به او پاسخ داد.

این احتجاج از مشکلات کلمات ائمه(ع) است که بر آن شرحی نوشته اند و عارف محقق قاضی سعید قمی به تشریح و تبیین آن

ص:67

پرداخته است و از این شرح احاطه وی بر منابع روایی و حکمت و عرفان هویداست.(1)

قاضی سعید محبت به ساحت قدس اهل بیت را از طریق معرفت به دست آورد و در این راه به پژوهشهای گسترده ای دست زد. او عقیده داشت امامان قلب مؤمنان را بر می افروزند و آنان که از این نور محرومند، قلب تیره ای دارند. ائمه(ع) حکمت لدنی دارند و مهبط وحی، موضع رسالت، معدن عرفان و شجره نبوتند و اسم اعظم خداوند نزد این وجودهای مطهر است و منظور از حدیث شریف « من عرف نفسه فقد عرف ربه» این است که مؤمن باید وجه الله را بشناسد و این وجه الهی امام می باشد. تفسیر مزبور را قاضی سعید از سخن منسوب به حضرت علی (ع)که به نام خطبةالبیان مشهور است استخراج نموده است، زیرا در این کلام حضرت می فرماید: من آیت قادر مطلق هستم، عرفان اسرارم، محرم انوار جلال خداوندم و صاحب سر رسول خدایم و به نحوی پر صلابت هفتاد مورد را به همین نحو فوق العاده بیان می فرماید. قاضی سعید قمی بنا به شرحی که بر این خطبه نوشته، آن را مستفیض دانسته است. برخی مؤلفان، انتساب این کلام را به حضرت علی (ع)ضعیف شمرده اند ولی شیخ حافظ رجب بُرسی(2)

دانشمند معروف شیعه در قرن هشتم این بیان را در کتاب مشارق الانوار ذکر نموده است.

ص:68

از نوشته های شرح حال نگاران چنین بر می آید که قاضی سعید قمی در دست یافتن به استنباط دقایق و نکات پیچیده حکمت اسلامی مورد حمایت غیبی بوده، از لطف الهی و تفضلاتی ائمه(ع) برخوردار گشته است. وی چنین فضیلتی را از طریق اخلاص، عبادت و مقید بودن به شب زنده داری کسب کرده است.(1)

قاضی سعید ضمن تحقیق در آثار روایی و حکمت شیعی از مطالعه در آثار علمای دیگر غافل نبود و به تفکرات فلاسفه یونانی نیز توجه داشت؛ کتابی است به نام « اثولوجیا» که توسط افلاطون نوشته شده و عالمان اسلامی از آن به عنوان « الربوبیّه» و « الهیات» سخن گفته اند که ده مبحث را در بر می گیرد و قاضی سعید بر چهار فصل آن تعلیقاتی نگاشته است. علت توجه وی به این اثر غیر از علاقه درونی رواج و ارزشی است که کتاب مزبور در حوزه عقلی استادانش داشت. زیرا آنان بارها « اثولوجیا» را مطالعه کرده، در معانی آن اندیشه نموده و به تشریح مطالب آن پرداخته اند.(2)

قاضی سعید از اندیشه های میرابوالقاسم فندرسکی - دانشمند عصر صفوی ( متوفی 1050ه.ق)در تألیفات خویش استفاده کرده و خود بدین نکته اشاره دارد. کتاب اسرار الصنایع او الهام گرفته از رساله صناعیه میرفندرسکی(3) می باشد. وی در آثار خود غالبا به آنچه از دیگر دانشوران نقل کرده به دیده نقد نگاه کرده و با استقلال اندیشه

ص:69

و وسعت آگاهی و توان علمی به بررسی آراء و افکار دیگران پرداخته است.

ص:70

آن را ملاحظه کرده است.(1) ناگفته نماند که اثر مزبور در ده هزار سطر تدوین شده، با مقدمه سید نصرالله تقوی در سال 1355ه.ق در تهران به چاپ رسیده است. چون در این کتاب قاضی سعید در شش مورد از کتاب « وافی» نقل کلام نموده؛ مؤلف آن را که استادش بوده و فیض کاشانی نام داشت با جمله « ادام الله فیضه» دعا کرده و در زمان تصنیف آن، فیض کاشانی در قید حیات بوده است.(2)

3- الاربعینیات للکشف انوار القدسیات» ، این اثر از مصنفات ممتاز قاضی سعید است. وی می خواست چهل رساله از خلاصه مطالعات خویش در اسرار حکمت را به رشته نگارش در آورد که تنها به تدوین ده رساله توفیق یافته که در این مجموعه قرار گرفته و تحت عناوین زیر تنظیم شده اند:

الف: « رساله روح الصلوة» که در آن درباره اسرار اوضاع و حقیقت اذکار و تفسیر آنچه در نماز خوانده می شود بحث کرده است. او این اثر را به استاد خود فیض کاشانی اهدا نموده است.(3)

ب: « الکشف عن القراآت السبع» تصنیف آن در قم دو شب گذشته از جمادی الثانی سال 1089ه.ق شروع شده و دو شب به آخر همان ماه

ص:71

خاتمه یافته است، وی در اثر مذکور موضوع اختلاف در خواندن قرآن را با بحث های فلسفی و اشراقی حل کرده است.

ج: « الفواید الرضویه» که تفسیری است با دید فلسفی در خصوص حدیث رأس الجالوت یعنی احتجاج حضرت امام رضا (ع)با رهبران یهودی. در مقدمه گفته است: حکمت آن می باشد که در قرآن، سنت و علمی که از مدینة العلم حضرت علی (ع)برخاسته، مندرج باشد و در خبرهای امامان حقایق بسیاری برای عابدان و عالمان نهفته است.(1) البته این رساله غیر از شرح حدیث دوازدهم اربعین اوست که مفصل می باشد. گر چه در آن هم به نام رأس الجالوت اشاره شده است( تاریخ تدوین 1084ه.ق)

د: « مرقاة الاسرار» ، این رساله را قاضی سعید در سن سی و پنج سالگی و در دهم ذی القعده سال 1084ه.ق در شهر قم نوشته است.(2) در این وجیزه، مؤلف به موضوع ربط حادث به قدیم و حدوث زمانی عالم و بحث ماهیت و وجود پرداخته و به موضوع اصالت وجود انتقاد کرده است.(3)

ه: « النفحات الالهیه و الخواطر الالهامیه» ، وی این رساله را در اصفهان و در سال1084ه.ق نوشته و در آغاز خداوند را به خاطر آنکه به وی عقل و علم عطا نموده شکر کرده است.

و: « المقصد الاسنی» ، در تحقیق ماهیت و وجود و حرکت که این کتاب

ص:72

را قاضی سعید در سال 1088در قم تحریر نموده و آن را با حمد پروردگار جهانیان آغاز کرده و با درود بر رسول اکرم (ص)و آل او به پایان برده است.

ز: « الانوار القدسیه» در تحقیق هیولی، نفس و فوائد دیگر که به سال 1058در قم نوشته است، وی می گوید: انوار قدسی شامل سه نور است که هیولی، صورت و نفس از عناصر آن می باشد و در مقدمه از منتقدین به مباحث عرفانی و فلسفی مذمت کرده و تهمت زدن آنان بر اهل دانش را محکوم نموده است.(1)

ح: « الحدیقة الوردیة فی السوانح المراجیه» ، در رساله مذکور نگارنده موضوع معراج را مورد تأویل فلسفی و عرفانی قرار داده است.

ط: « البرهان القاطع» ، که ترجمه رساله فارسی برهان قاطع و نور ساطع استادش حکیم الهی رجبعلی تبریزی است.

ی: « الطلایع و البوارق» یا « البوارق الملکوتیه» رساله ای مفصل در یک مقدمه و شش طلیعه و هر طلیعه چندین بارقه دارد و در آن، مباحث حکمی و فلسفی و دیدگاههای عرفانی مطرح شده است.(2)

به تصریح مؤلف، مقدمه این نوشتار در سال 1095ه.ق آغاز شده و به سال 1102به مجموعه اربعینیات منتقل شده است.(3)

یادآوری می شود هر یک از این رساله ها عموما دارای مقدمه و

ص:73

خاتمه است و غالبا دوتاریخ دارد، زمان به پایان رسیدن تصنیف و دیگری تاریخ الحاق به کل مجموعه اربعینیات؛ این کتاب آخرین و مفیدترین آثار قاضی سعید است.

4- حاشیه بر اثولوژیا» یا حکمت ارسطو؛ اثو به معنای ماوراء الطبیعه و لوژی به معنای دانش می باشد. قاضی سعید بر چهار بخش این اثر حاشیه نوشته است.(1) وی در سال 1077ه.ق از تحریر این رساله فارغ شده است.

5- کلید بهشت» که رساله ای است در اشتراک لفظی اسماء الله؛ این نوشتار که به زبان فارسی می باشد به تصحیح سید محمد مشکوة در تهران چاپ شده است.(2)

6- اسرار الصنایع در صناعات خمسه منطق، برهان، جدل، شعر، مغالطه و خطابه.(3)

7- شرح حدیث بساط که قاضی سعید در سال 1099در اصفهان از آن فارغ گردیده است.(4)

8- شرح حدیث غمام که به سال 1099در اصفهان نوشته است.(5)

9- قیقة الصلوة یا مقاله توحید در بیان این که حقیقت و روح

ص:74

نماز عبارت است از توحید ذات، توحید اسماء و صفات و توحید افعالی، این رساله در 150سطر نوشته شده است.(1)

10- اسرار عبادات، که ده هزار سطر است و استاد سید محمد مشکوة نسخه ای از آن را به خط مرحوم شیخ محمد علی( از طلاب سابق مدرسه سپه سالار) در اختیار داشته است.

11- حاشیه بر شرح الاشارات خواجه نصیرالدین طوسی، که صاحب ریاض العلماء از آن نام برده است.

ص:75

والدش به منصب قضاوت در آذربایجان منصوب گردید.(1)

کاظم بن آقا صادق که از شاعران و نجبای قم بوده و ابیاتی از او در آتشکده آذر مسطور است از شاگردان قاضی سعید می باشد. مهدی نامی شرح توحید صدوق را بر استادش ( قاضی سعید) قرائت کرده است.(2) محمد کریم از دیگر شاگردان وی است که قاضی سعید به او اجازه داده در اول کتاب اربعون حدیث نام استاد خود را تحت عنوان محمد المدعو به سعید شریف ذکر کند.(3) قاضی سعید فرزند خواهری به نام نورالدین داشت که چون پیراهن وی در حکمت بود و حافظ اسرار او در نهان و آشکار به شمار می رفت. (4)

ص:76

ص:77

ص:78

ص:79

ص:80

« سید میرزا رفیع - سید ابراهیم - سید ابوالحسن رفیعی قزوینی.»

نسب مادریش نیز به واسطه آیة الله حاج سید علی مجتهد قزوینی به « آیة الله سید ابراهیم» می رسد.(1)

ص:81

ص:82

دانشمند را در خود جای داده و به تربیت دانش پژوهان و دانشجویان پرداخته است.

سید ابوالحسن با راهنمایی پدر به تحصیل دانشهای رایج می پردازد. دانش پژوه آل رفیعی درصدد است تا با فراگیری آنها جامع علوم عقلی و نقلی شود. از این رو در مکتب درسی فقیهان، اصولیان، ریاضیدانان، حکیمان و عارفان حاضر می آید.

وی پس از تحصیل کتب ادبی و بلاغی در مدرسه صالحهیه قزوین سطوح علمی و کتب فقهی و اصولی را نزد فرزانگان قزوین، حاج ملا علی طارمی و آیة الله ملا علی اکبر تاکستانی آغاز نمود.(1) لیکن تشنه معارف الهی بر آن است تا علوم عقلی را نیز بیاموزد.

ص:83

دیگری را می یابد و با حضور در مکتب حکیم متأله میرزا حسن کرمانشاهی، حاج فاضل تهرانی شمیرانی، میرزا محمود رضوان قمی، حکیم محمد هیدجی زنجانی، حاج شیخ محمد رضا مسجدشاهی اصفهانی و آقای میرزا هاشم اشکوری در فلسفه و عرفان بهره های فراوان می برد و علوم ریاضی را از میرزا ابراهیم زنجانی و شیخ علی رشتی می آموزد.(1)

آیة الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی در طی آموزش علوم عقلی در حوزه علمیه تهران، در مدرسه صدر ساکن و پس از فراغت از تحصیل به قزوین باز می گردد و مدّت یک سال در زادگاه خود توقف می کند.

معظم له پس از بازگشت به حوزه تهران در مدرسه عبدالله خان به تدریس کتب فقهی و اصولی چون شرح لمعه و قوانین می پردازد و از تدریس کتب فلسفی غفلت نمی ورزد و شرح منظومه حکیم سبزواری و اشارات شیخ الرئیس ابو علی سینا را تدریس می کند. حوزه درسی وی چنان شهرت می یابد که شاگردان مدارس دیگر نیز در درس آیة الله رفیعی حاضر می شوند.(2)

ص:84

ص:85

ص:86

ص:87

امام خمینی (ره)حسن زاده آملی، محی الدین انواری، سید رضی شیرازی، شاهچراغی، مصطفی امام جمعه ای، حکیم ذهبی شیرازی، مهدوی کنی، میرزا عبدالحسین ابن الدین، سید مهدی کشفی، شیخ شعبان لنگرودی، سید جلال الدین آشتیانی، سید محمد یزدی، سید مصطفی خوانساری، شیخ محمد ابن الشیخ قمی، سید مرتضی مبرقعی، علاء الدین کرمانشاهی، سید احمد قمی، حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی، میرزا حسین نوری، سید محمد رضایی، محمدرضا ربانی تربتی، شیخ محمد حسین اویسی، میرزا ابوالقاسم خرمشاهی، مهدی باقری کنی، دکترغلامحسین دینانی، امامی کاشانی، شیخ محمد تقی شریعتمداری، نجم الدین اعتمادزاده، نظام الدین قمشه ای، دکتر سید حسین نصر، سید محمد مهدی تقوی، شیخ هادی سلمانی، غلامرضا رضانژاد، سید محسن رفیعی ( فرزند آیةالله رفیعی) ، ذوالمجد طباطبایی، حاج احمد سیاح، سید ابوترب ابوترابی قزوینی.

ص:88

گویی دریای متلاطم و بحر زخاری به حرف آمد. در اثنای تقریر چه کلیدها و مفاتیح علمی که امهات معارف اصیل انسانی و قرآنی اند از بیانات و ارشادات او استفاده می کردیم، و همچنین از دقت و باریک بینی و نازک بینی ایشان در مسائل فقهی.

در این اندیشه افتادم که این بزرگمرد چرا قبلا در قزوین بسر می برده - « نهنگ آن به که با دریا ستیزد» - باید در آنجا چه شاگردانی داشته باشد و چه کسانی را تربیت کرده باشد که از این شخصیت جهانی بهره ها برده اند.

جلسه درس آن روز به پایان رسید و به مدرسه مروی برگشتیم و درسها را نوشتیم و یادداشت کردیم. روز بعد که به محضر استاد علامه شعرانی رسیدیم، پرسیدند: به درس آقای قزوینی شرکت کردید؟ عرض کردم در کنار دریای دیگری نشسته ام. فرمودند: آن محضر را مغتنم بدار.

هفته ای به سر نیامد که بعد از درس به من ( آیةالله رفیعی) اشاره فرمود: شما باشید، آقایان همدرس رفتند و بنده برخاستم به نزدیکش آمدم و خم شدم و زانویش را بوسیدم و گفتم آقاجان امری دارید؟

فرمود: خواستم از شما حال بپرسم و از درسها و اساتید شما با خبر باشم...

هفته دوم آمد و یک دو روزی بگذشت و باز بعد از درس به من اشاره کرد که شما باشید، من نشستم و رفقا رفتند. فرمود: شما اظهار داشتید که شرح قیصری بر فصوص الحکم را محضر آقای فاضل تونی درس خوانده اید، گفتم آری، فرمود: مصباح الانس را درس خوانده اید؟ گفتم: خیر. فرمود: حاضر هستید که مصباح الانس را با هم - مشروط به اینکه دو به دو من و شما باشیم، مباحثه کنیم؟ دو زانویش را بوسیدم و اشک شوق در چشمم حلقه زد و عرض کردم:

من که باشم که بر آن خاطر عاطر گذرم *** لطفها می کنی ای خاک درت، تاج سرم

ص:89

خود آن جناب مصباح الانس را در محضر آقامیرزا هاشم اشکوری که محشی مصباح الانس است تلمذ کرده بود... ببینید آیةالله رفیعی( رفع الله درجاته) از تعلیم و تعلّم و مقام معلم چه خبرها دارد که با طلبه ای از آمل برای تحصیل علم به تهران آمده و هیچ آشنایی و خویشاوندی با او ندارد، اینگونه رفتار می کند، این اولیای الهی چه دیده اند و چه چشیده اند؟» (1)

آیة الله حسن زاده آملی در ادامه سخن می فرماید:

« حضرت آیةالله رفیعی کسی بوده است که پیش از ما مرحوم امام خمینی (ره)در محضر انورش زانو زده است و معارف اندوخته است. یک روز در درس مصباح الانس به مناسبتی سخن از آن جناب به میان آورد و فرمود: آقای خمینی خیلی باهوش بود.»

باری حضرت آیةالله رفیعی نابغه ای جامع معقول و منقول بود و حقیقت امر در وصف و تعریفش چنان است که عارف رومی گفته است:

در نیابد حال پخته هیچ خام *** پس سخن کوتاه باید والسلام (2)

آقای غلامحسین رضانژاد می نویسد:

« در این اواخر که علی الاصول استاد بی همتای حکمت اسلامی، به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت، در حوزه درس وی در مسجد جامع تهران، یکی از پربرکت ترین و بارآورترین حوزه های علمی در شمار می آمد.

ص:90

این بی بضاعت، چون ابتهاج ایشان را در تدریس فقه و پاسخ به پرسشهای فقهی می دانستم با چند سؤال فقهی، یکی از مباحث حکمی را می آمیختم تا از پاسخ دادن بدان سؤال فلسفی طفر نروند، و هرگاه ایراد به نظرم می رسید و آن را بیان می کردم، با جمله « چقدر فطن!» مرا در پرسش و تعلّم تشویق و تفقد می کرد.

از بر عکس ظواهرش از بهجت علمی خاصی برخوردار بود و قدر علوم الهی را خیلی خوب می دانست و از تعلیم آن به نااهل برحسب وصیّت بوعلی سینا و تکرار خواجه طوسی، خودداری می کرد و آن را به هر کسی تعلیم نمی داد.

به خاطر دارم، آنگاه که در بیماری سکته مغزی که او را تقریبا زمین گیر کرده بود، احوال ایشان را پرسیدم، با دو کلمه « فی الجمله بد نیستم» پاسخ گفت و من قصیده ای که در تجلیل و بزرگداشت او سروده بودم، برایش قرائت کردم، وقتی بدین ابیات رسیدم:

سلمان روزگارا، پرهیزت *** بخشید روح، قالب تقوا را

بنشین یکی به مسند و فتوا ده *** کامروز نیست، غیر تو فتوا را

به بنده فرمودند: « چرا هست، دیگران هم هستند» و سپس اضافه نمود: « من شصت و پنج سال عمر خود را در فقه و اصول و حکمت و کلام و عرفان گذراندم، و امروز که به خود نگاه می کنم، می بینم که نه مرا فقیه و اصولی می توان گفت و نه حکیم و عارف» و یاللعجب از این همه فروتنی و خضوع» .(1)

این فروتنی موجب شد تا حکیم قزوینی در شبهای جمعه خطاب به عامّه مردم و بازاریان سخن به موعظه گشاید و لطایف عرفانی و براهین عقلی را به زبانی ساده بیان دارد و آیات قرآنی و احادیث

ص:91

معصومین را به مردم القاء نماید و رابطه قرآن و برهان و عرفان را در سلوک علمی خویش بنمایاند.

ص:92

« از این که رشته های ریاضی را تحصیل کرده اید بسیار کار خوبی کرده اید، و لکن شما در علوم دیگر هم زحمت کشیده اید و این عمل شما سبب می شود که در عرف عام به سمت یک منجّم شناخته شوید و همه کمالات دیگر شما نادیده گرفته شوند» .(1)

او همانند بنیانگذار این مکتب فلسفی صدرالمتألهین شیرازی سیر علمی را با سلوک عملی هماهنگ ساخته بود. چنانکه بر پشت جلد دوم اسفار طبع قدیم خود، تحت عنوان فائدة علویة، اشاره می کند که در مبحث، لذت کتاب اسفار، و تعریف آن که آیا « لذت عین ادراک ملایم است یا امر دیگر بر آن مترتّب است؟» اشکال کردم و نفس خویش را مضطرب یافتم آنگاه به سوی امام و مولایم سید الحکما الراسخین، امیرالاولیاء الموحدین امیرالمؤمنین (ع)توجه تام کردم که با افاضه ربانی به درستی کلام صدرالمتألهین یقین پیدا کردم.(2)

آیة الله رفیعی به موجز نویسی شُهره است. با این حال ایجاز به اتقان بحث لطمه ای وارد نمی سازد. وی در مسائل کلامی، فلسفی و اثبات عقاید شیعه و معارف اهل بیت(ع) آثاری را از خود به ارث نهاده که مورد توجه اهل معرفت است.

این رسائل و حواشی عبارتند از:

1 - شرح دعای سحر 2 - رساله معراج 3 - رساله اسفار اربعه 4 - رساله در بیان قوه مولده 5 - رجعت 6 - تخلیه و تجلیه و تحلیه 7 - حرکت جوهریه 8 - اتحاد عاقل و معقول ( فارسی) 9 - اتحاد عاقل

ص:93

و معقول ( عربی) 10 - رساله در وحدت وجود 11 - رساله در حقیقت عقل 12 - رساله در شب قدر 13 - سخن در معاد 14 - مقاله در وجود 15 - تفسیری در دو آیه از سوره یونس 16 - مقاله در تشریح اجزاء حملیّه و اجزاء حدّیه 17 - مقاله در قضایای ضروریّه ازلیه 18 - رساله در حدوث دهری 19 - مقاله در اراده و مشیت 20 - مقاله در مسح رأس و وضوء 21 - مقاله در شرح زندگی ملاصدرا 22 - بحث شریف معاد 23 - حاشیه بر شرح منظومه حکیم

سبزواری 24 - حواشی بر اسرار الحکم سبزواری 25 - حواشی بر شرح الاسماء الحسنی، سبزواری 26 - حواشی بر کتاب اسفار الاربعة صدرالمتألهین شیرازی 27 - حواشی بر مشاعر 28 - حواشی بر عرشیه ملاصدرا 29 - حواشی بر تعلیقات ملاصدرا بر کتاب شفای بوعلی سینا 30 - حواشی بر شرح اصول کافی ملاصدرا 31 - حواشی بر مفاتیح الغیب ملاصدرا 32 - حواشی بر کتاب شفای ابن سینا 33 - حواشی بر کتاب شرح الاشارات و التّنبیهات 34 - حواشی بر شوارق الالهام فیاض لاهیجی 35 - حواشی بر گوهر مراد عبدالرزاق لاهیجی 36 - حواشی بر قبسات میرداماد 37 - حواشی بر شرح حکمةالاشراق قطب الدین شیرازی 38 - حواشی بر مقدمه

فصوص الحکم قیصری 39 - تعلیقات بر الشواهد الربوبیّة صدر المتألهین 40 - تعلیقات بر اسرارالآیات صدرالمتألهین 41 - حواشی بر شرح مطالع در منطق 42 - حواشی بر شرح تجرید قوشچی در کلام 43 - تعلیقات بر مصباح الانس ابن فناری در عرفان 44 - کتابی در حول عقاید امامیّه در ردّ « جبّانی» از نویسندگان کویت 45 - تقریرات درسی

ص:94

اصول عقاید.

معظم له در فقه استدلالی نیز تألیفاتی داشته اند که عبارتند از:

1-کتاب صلوة 2- کتاب خمس 3- کتاب حج 4- کتاب میراث 5- کتاب نکاح 6- کتاب طلاق 7-کتاب مکاسب و بیع و تجارت 8- در قاعده لا ضرر 9- توضیح المسائل 10- هدایة الانام 11- حواشی بر عروة الوثقی 12- رساله مناسک حج 13-اسرار حج 14-حواشی بر کفایة الاصول 15- تعلیقات بر رسائل شیخ انصاری 16- حاشیه بر وسیلة النجاة آقا سید ابوالحسن اصفهانی.(1)

ص:95

«قد لبّی ربّه الجلیل، سیّدالعلماء المجتهدین، جامع المعقول و المنقول استاد الفقهاء و المحققین و الحکماء المتألهین، مرجع العوام و الخواص، علّامه الزمان، آیةالله العظمی الحاج سیّد ابوالحسن الحسینی، المشتهر بالرفیعی القزوینی - اعلی الله مقامه الشریف - فی عاصمة تهران، عرّة محرم الحرام فی سنة 1396 (1) من الهجرة النبویّة صلی الله علیه و آله و سلم» .

ص:96

ص:97

ص:98

ص:99

ص:100

این مطلب می رساند، علاقه ایشان به تحصیل علم چنان بوده است که حتی اجازه گردش و دیدن شهر اصفهان را در مدت چهل سال به خود نمی داد.(1)پس از خاتمه دوران تحصیل در اصفهان، به تهران عزیمت نمود و در مدرسه شیخ عبدالحسین اقامت گزید.

نظر به اینکه خواهرش ساکن قم بود و با وساطت وی از قم همسر اختیار نموده بود، در سال 1327ه ق به قم مهاجرت نمود و قبل از ورود حضرت آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم، در مدرسه خان « آیة الله بروجردی» حوزه درس وسیعی را تشکیل داد.

رهبر کبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی قدس سره در این باره چنین فرمودند:

« ما که آمدیم قم، مرحوم آقا میرزا علی اکبر حکیم - خدا رحمتش کند - در قم بودند، وقتی که حوزه علمیه قم تأسیس شد علما می رفتند آنجا در محضر آقای میرزا علی اکبر حکیم درس می خواندند. مرحوم آقای خوانساری، مرحوم آقای اشراقی و مرحوم آیة الله العظمی حاج سید احمد خوانساری می رفتند پیش آقای میرزا علی اکبر درس می خواندند» . (2)

آیة الله حاج میرزا خلیل کمره ای یکی از شاگردان وی - درباره

ص:101

تدریس استادش در قم می گوید:

« درس استاد فیلسوف بزرگ آقای میرزا علی اکبر مدرس یزدی در مدرسه خان واقع در میدان آستانه بود و طلاب دور ایشان را گرفته بودند و حتی میرزا هدایت گلپایگانی که مرد موقری بود به آنجا می آمد...

شنیدم بعضی دیگر مانند آیة الله حاج میرزا سید علی یثربی و آیة الله کبیر قمی هم بطور خصوصی در درس استاد شرکت می کردند» . (1)

ص:102

جامه علما در نیامد. مرحوم جهانگیرخان قشقایی که سالها شاگرد او بوده است نقل کرده که به شوق استفاده از محضر حکیم قمشه ای به تهران رفتم. همان شب اوّل خود را به محضر او رساندم وضع لباسهای او علمایی نبود به کرباس فروشهای سده می مانست.

حکیم فمشه ای از ذوق شعری عالی برخودار بود و به « صهبا» تخلّص می کرد. (1)

او کتب حکمت و مصنفات عرفا خصوصاکتب محیی الدین عربی و شروح آن را تدریس می نمود و شاگردان بسیاری تربیت کرد.

از تالیفات اوست:

1-الاسفار الاربعة و تحقیقها» . رساله ای است بسیار مختصر که در حاشیه شرح هدایه ملاصدرا ( ره) در تهران چاپ سنگی شده است.

2- حاشیه اسفار ملاصدرا.

3- حاشیه تمهید القواعد ابن ترکه.

4- حاشیه شرح قیصری بر فصوص الحکم.

5- الخلافة الکبری.

6- رساله ای در وحدت وجود.

7- موضوع العلم. (2)

حکیم قمشه ای در سال 1306در کنج حجره مدرسه، در تنهایی و

ص:103

خلوت و سکوتی عارفانه از دنیا رفت و در جوار ابن بابویه ( شیخ صدوق) نزدیک قبر حاج آخوند محلاتی در شهر ری دفن شد. او آنچنان مرد که زیست و آن چنان زیست که خود در بیتی از یک غزل سروده و آرزو کرده بود:

همه آفاق بگشتم چو تو در عالم نیست *** یا اگر هست، به حسن تو بنی آدم نیست

شاید از زیر نگین، ملک سلیمان آری *** حسن هر جا که زند خیمه کم از خاتم نیست

فکری ای شیخ به روز سیه خود میکن *** که تو را دست در آن زلف خم اندر خم نیست

کاخ زرین به شهان خوش که من دیوانه *** گوشه ای خواهم و ویرانه به عالم کم نیست

ص:104

بود تحصیل فلسفه را که ما بین علما و طلاب قدیم سخت موهون و با کفر و الحاد مقرون بود از آن بدنامی به کلی نجات داد...

وی معمولا یکی دو ساعت از آفتاب برآمده در مسجد جارچی، سه درس پشت سر هم می گفت که درس اوّلش شرح لمعه « تألیف شهید ثانی در فقه) و بعد از آن شرح منظومه حکمت و سپس درس اخلاق بود و بدین ترتیب فلسفه را در حشو جوزقند و لوزینه فقه و اخلاق به خورد طلاب می داد» . (1)

وی در سال 1234ه ق در دهاقان اصفهان متولد شد و در سال 1328ه ق در اصفهان در گذشت و قبرش در تخته فولاد اصفهان معروف است. (2)

ص:105

اصفهان و ملا آقای قزوینی، در قزوین بهره مند گردید. سپس به تهران رفت و سالها در مدرسه سپهسالار قدیم مدرس رسمی گردید. (1) و غالب کتب کلام و حکمت در ریاضیات را استادانه تدریس می کرد.

آن حکیم فرزانه علاوه بر مراتب علمی، در صفای باطن و تهذیب اخلاق نیز ممتاز بود.

از تألیفات وی است:

1- بدایع الحکم، 2- حاشیه اسفار ملاصدرا، 3- رساله ای در اینکه منطق از علوم حکیمه است، 4- سبیل الرشاد، فی الاحوال المعاد، 5- النفس کل القوی، 6- وجود رابطی.

وی در شب شنبه 17ذی القعدة الحرام سال 1307در تهران از دنیا رفت و در جوار عبدالعزیم حسنی مدفون گردید. (2)

ص:106

در علم معقول صرف نمود.

چهل و یک سال در مدرسه دارالشفاء تهران به تدریس فنون حکمتیّه به ویژه کتابهای شیخ ابو علی سینا و ملاّصدرا پرداخت.

وی با حکیم قمشه ای و آقای علی مدرّس، سه مدرّس نامداری بودند که حوزه تهران در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها می گردید.

وفات آن حکیم فرزانه در شب جمعه 6ذی القعده، 1314در تهران اتفاق افتاد و با احترام زیاد در جوار شیخ صدوق محمد بن بابویه قمی مدفون گردید. (1)

ص:107

طبیعیات، تألیف ابن سینا)

7- حواشی بر اسفار ( از مهمترین کتب فلسفی شیعه، تالیف صدر المتالهین که در آن شرح چهار سفر روحانی آمده است) .

8- حواشی بر شرح ملخص چغمینی « المخّلص» ، تألیف محمود بن محمد بن عمر، از اکابر علمای قرن نهم هجری، در علم هیئت است و شرح معروف آن از فاضل رومی است که از کتب درسی معمول بوده است و چعمین نام یکی از قریه های خوارزم است» .

9- رساله در ترکیب و احکام آن

10- تصحیح مثنوی شریف

11- تعلیقات بر مقدمه قیصری (1)تألیف داود بن محمود بن محمد قیصری، رومی الاصل (2) نزیل مصر، عالم محقق از اکابر عرفای اواسط قرن هشتم هجری می باشد که در تمهید مقدمات تصوّف است.

ص:108

3-بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیة الله حاج آقا روح الله موسوی خمینی ( ره) .

4- آیة الله حسن فرید گلپایگانی .

5- آیة الله میر سید علی برقعی .

6- آیة الله آقا سید علی اکبر برقعی .

7- آقا سید کاظم عصّار تهرانی که ریاضیات قدیم را نزد وی فرا گرفته است.

8- آیة الله حاج آقا حسین قمی طباطبایی.

9- آیة الله آقا میرزا احمد آشتیانی.

10- آیة الله شهاب الدین مرعشی نجفی ( ره) .

11- آیة الله آقا میرزا محمد علی شاه آبادی.

12- حاج میرزا ابوالفضل زاهدی قمی، فرزند محمود واعظ،و جمعی دیگر از بزرگانی که نام بعضی از آنها در صفحات قبل آمده است، در محضر این حکیم الهی کسب فیض نمودند. (1)

ص:109

2- رساله عمادیه یا حکمت عمادیة.

وی بنا به خواهش شاهزاده بدیع الملک میرزا ملقب به عمادالدّوله حکمران یزد، رساله ای به فارسی مشتمل بر مسائل مهمّ حکمت الهی نوشت که به رساله عمادیة (1) یا حکمت عمادّیه موسوم است.

نکته قابل ذکر اینکه، رساله مذکور شرحی ملخّص از حکمت اشراق است که با بیان ساده نگارش یافته، این موضوع نمایانگر این است که مرحوم حکیم یزدی در حکمت اشراق نیز تبحّر داشته است.

دکتر موسوی بهبهانی این کتاب را از تقریرات دروس آن حکیم شمرده که توسط بدیع الملک به رشته تحریر در آمده است. (2)

3- حاشیه بر اسفار صدر المتألهین ( ره) .

4- حاشیه بر فصوص الحکم محی الدین بن عربی.

5- حاشیه بر قوانین مرحوم میرزای قمی.

بعضی از شاگردان وی نیز تقریرات درس استاد خود را به رشته تحریر در آورده به چاپ

رسانده اند که معروفترین آنها عبارت است از:

1- شرح« الدرة الفاخرة، تالیف ملاعبدالرحمان جامی»

دکتر علی موسوی بهبهانی، استاد دانشگاه تهران در مقدمه آن چنین نگاشته است:

« شرح و ترجمه کتاب الدرة الفاخره به قلم عمادالملک است ولی به واقع وی بیانات استاد خود یعنی فیلسوف متأخر حوزه علمیه قم، مرحوم آقای میرزا علی اکبر یزدی معروف به « حکیم» را تحریر کرده است... قدر مسلم آن است که

ص:110

وی از بزرگترین اساتید فلسفه اسلامی در قرن اخیر در حوزه علمیه قم بوده است» .

از مطالعه شرح الدرة الفاخرة جامعیت استاد در شعب علوم عقلی یعنی کلام و فلسفه و تصوّف روشن و آشکار می شود.

بدیع الملک میرزا، مقرر و نویسنده در مقدمه آن چنین آورده است:

« ...این بنده محتاج به فضل ربّه الکریم را موجب اجری، و در عالم یادگار باشد تا در سنه 1307هجری موفق شد که رسالة موسومه به درّة الفاخرة را که تألیف مولانا المحقق المدقّق

ص:111

العارف الکامل، ملاعبدالرحمان جامی - علیه الرحمة - می باشد و جامع اصول مطالب و عمد مقاصد در این علم است، در خدمت جناب عمدة الحکماء الالهیین و قدوة الفضلاء المتألهین الوحید الموحد و الفرید المتفرّد المدرس فی المعقول و المنقول و الفروع و الاصول، آقای میرزا علی اکبر یزدی - دامت افاداته - استفاده نمود و شرح بر آن رساله مقرّر داشتند، و به ملاحظه صحّت استاد رسانیده و در خاتمه کتاب افاده مختصری در مسأله وجود از عبدالرحمان جامی قدس سره به نظر رسید و شرحی بر آن نوشته اضافه نمودند...» (1)

2- عماد الحکمة در شرح « المشاعر» ، تالیف مرحوم صدر المتألهین» .

این کتاب نیز از تقریر دروس آن حکیم الهی است که توسط بدیع الملک به رشته تحریر در آمده است. وی در مقدمه آن نوشته است: « این بنده کتاب المشاعر را در خدمت استاد جناب مستطاب عمدة الحکماء و المتألهین و زبدة العلماء المتشرعین، المحقق الکامل و العارف الواصل آقای آقا میرزاعلی اکبر یزدی المدّرس - دامت افاضاته - استفاده نمودم و بیانات معظم له را جمع و به رشته تحریر در آوردم و به نظر استاد رسانده و آن را کتابی نمود موسوم به عماد الحکمة» .

از این شرح نیز احاطه علمی و تبحر استاد در مشرب فلسفی ملاصدرا به خوبی استفاده می شود.

کتاب مشاعر با مقدمه به همراه ترجمه عمادالدولة که تقریر درس مرحوم آقا میرزا علی اکبر مدّرس یزدی است به سعی و اهتمام مستشرق ایران دوست، استاد دانشگاه سربن فرانسه، پرفسور هانری کربن، توسط انجمن ایران و فرانسه به زبان فرانسه به طبع رسیده است.(2)

وی دارای خطی بسیار زیبا و ذوق شعر نیز بوده است. نمونه ای از اشعار وی چنین است:

ای دل افسرده تا کی در قفس مانی خموش *** در گلستان اندرآ، چون بلبلان با صد خروش

گر چه سرّ عشق نتوان فاش کردن در جهان *** می توان در پرده گفتن رازها با اهل هوش

پخته گردانید این دلهای خام از تاب عشق *** کز فروزان آتش او سنگ می آید به جوش

جام می لبریز کن از می که ناگه بشنوی *** هاتف غیبی که می گوید گوارایت بنوش

ص:112

کی به کویش وصل یابی گر نباشد لطف دوست *** لیک بشتاب اندر این ره تا توانی و بکوش

پس به چشم یار بینی این زمان اغیار را *** وز درون پرده بینی پرده دار پرده پوش

گر غریق بحر غیبی ای دریغا غم مخور *** کو رحیم است و کریم است و غفور و عیب پوش

گرمی وحدت « تجلی» نوشی از دست حبیب *** تا ابد مدهوش مانی و نمی آیی به هوش (1)

ص:113

تاریخ 1344من الهجرة النبویة»

فرزند ارشد وی آقای محمود حکیمی یزدی در زمان وفات پدر طفل بود، سپس با کسب معلومات و دانش و آشنایی با زبانهای انگلیسی و فرانسه، و علاقه به علوم اسلامی، درصدد جمع آوری آثار پدر بزرگوارش بر آمد و سرانجام در تاریخ 1376ه ش وفات کرد و در مزار شیخان قم مدفون گردید. (1)

ص:114

ص:115

ص:116

ص:117

ص:118

شهر یزد شد و از محضر استادان بزرگ آن زمان در یزد کسب فیض نمود.

ص:119

وی فرزند حاج ابراهیم یزدی ( کوچه بِیُکی) است که در سال 1309ه.ق وارد حوزه علمیه مشهد گردید و بعد از تحصیل علوم ادبی و اندکی فقه و اصول و کلام همراه آقا سید حسن قوچانی معروف به آقا نجفی با پای پیاده و رنج فراوان از مشهد به یزد و سپس به اصفهان رفت.(1)

وی پس از پنج سال اقامت در اصفهان و تحمل زحمت و تنگدستی زیاد در سال 1319ه.ق عازم نجف شد و از محضر علمای بزرگواری چون حاج میرزا حسین فرزند حاج میرزا خلیل، و آیت الله آسید محمد کاظم یزدی، و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی و آشیخ هادی محقق تهرانی و آشیخ محمدباقر شیرازی اصطهباناتی بهره مند شد، و به وطن خود یزد مراجعت و در آنجا مقیم گردید.

او، علاوه بر تدریس در حوزه علمیه، اهتمام زیاد، به امر تبلیغ و ارشاد مردم داشت و چون سخنانش از دل بر می خواست ناچار بر دل می نشست.

نفوذ کلام و نیکویی اخلاقش زبانزد خاص و عام بود. بسیاری از اهالی یزد معتقدند که وی اهل کرامت بود.

آیةالله حاج شیخ غلامرضا از آیةالله حائری مؤسس حوزه علمیه قم و حاج میرزا سید علی مدرس لب خندقی اجازه اجتهاد داشت. با اینکه در آن زمان گاهی بیش از صد هزار تومان در سال از سهم

ص:120

مبارک امام (ع)به دستش می رسید هیچ از آنها استفاده نمی کرد و از راه هدایای ناچیزی که مردم در پی تبلیغ و ارشاد به او می دادند، به زندگی ساده خویش ادامه می داد.

وی در روز جمعه ذیحجه ( 11تیر ) 1338در سن هشتاد و سه سالگی رحلت نمود و در مقبره ای کنار مزار امامزاده جعفر یزد به خاک سپرده شد.(1)

ص:121

ص:122

ص:123

شاگردان قرار می دهند و چون استاد خویش آیةالله محقق داماد به تعلیم و تربیت شاگردان مشغولند بعضی از آنها عبارتند از:

1 - عبدالله جوادی آملی.

2 - حاج آقا موسی زنجانی.

3 - میرزا علی احمد میانجی.

4 - رسید حسن طاهری.

5 - حاج شیخ ناصر مکارم شیرازی.

6 - حاج شیخ حسین مظاهری اصفهانی.

7 - حاج شیخ محمد تقی ستوده اراکی.

8 - حاج سید علی محقق( فرزند آن مرحوم) .

9 - حاج شیخ حسین نوری همدانی.

10 - محمد مؤمن قمی.

11 - سید جلال طاهری اصفهانی.(1)

ص:124

می رسید و خود را از شرکت در جلسه درس محروم می دید. اشک می ریخت و این جملات پر ارزش را می فرمود:

« من از مرگ نمی ترسم ولی از این می ترسم که وجود عاطل و باطلی باشم و نتوانم انجام وظیفه شرعی کنم» .(1)

حضرت آیةالله مؤسس در حق ایشان می فرمود:

« آقای داماد از خوش فکرترین شاگردان من است» .

او بسیار خوش مجلس، شوخ و شیرین سخن بود، به مقامات ظاهری دنیا اهمیّت نمی داد. بسیار متواضع، بی اعتنا به جاه و جلال ظاهری و با زهد و پارسایی زندگی را سپری کرد.(2)

گاهی که به مناسبت خاص در مسند ارشاد و وعظ قرار می گرفت سخنانش در دلهای شنوندگان اثر بسیار عمیقی داشت و به هنگام دعا و مناجات و مراسم سوگواری هر بیننده ای تحت تأثیر حالت روحانی و چشم اشکباری وی قرار می گرفت(3)

ص:125

صحن مطهر حضرت معصومه (ره)مقابل ایوان آینه به خاک سپردند.

سپس به پاس تجلیل از مقام علمی و زهد و تقوای ایشان از طرف مراجع عالیقدر و اساتید حوزه و شاگردان آن مرحوم و مردم متدین شهرها مراسم فاتحه برگزار گردید.(1)

ص:126

یافته است.

بعضی از شاگردان آن مرحوم نیز دروس استاد را تقریر و به رشته تحریر در آورده اند که برخی از آنها به زیور طبع آراسته گردیده است.

از میان آن شاگردان که تقریر بحث های استاد را نگاشته اند، چند نفر را نام می بریم:

1 - استاد حاج شیخ عبدالله جوادی آملی که مباحث حج، صلوة، صوم، اعتکاف، خمس، و قسمت عمده زکات را تقریر و به رشته تحریر در آورده اند، دوره « کتاب الحج» در سه جلد طبع و نشر گردیده و کتاب صلوة نیز زیر چاپ است.

2 - استاد ناصر مکارم شیرازی، دوره اصول ایشان را نوشتند.

3 - حاج سید جلال الدین طاهری اصفهانی، مبحث طهارت و دوره اصول را تقریر نمودند.

4 - حاج شیخ محمد مؤمن، بحث صلوة را نوشته اند.(1)

در این اواخر برای زنده نگهداشتن یاد آن فقید سعید، کمیسیون نامگذاری اماکن اردکان، خیابانی را در انتهای خیابان آیةالله خامنه ای اردکان به نام آیةالله داماد نامگذاری نموده است.(2)

ص:127

ص:128

بزرگ مقیم اهواز بود و بعد از رحلتش او را به قم آوردند و در این مکان به خاک سپردند.

روی سنگ مرقدش چنین نوشته است:

بسمه تعالی

کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذی الجلال و الاکراممرقد منور و آرامگاه علیین مکان عالم ربانی و فقیه صمدانی جامع المعقول و ا لمنقول حاوی الاصول و الفروع قطب المجتهدین و فخر العلماء العالمین ابی المفاخر و المکارم و آیةالتقی و علم الهدی مرحوم آیةالله العظمی آقای حاج آقا سید مرتضی علم الهدی جزایری ابن العلامة الفهامة الحاج سید محمدرضا قدسی جزایری شوشتری قدس سرهما رحلت نابهنگام آن مرحوم روز یکشنبه هیجدهم ماه ربیع الاول سال 1393قمری مطابق دوم اردیبهشت .1352

2 - آیةالله حاج میرزا علی آقا غروی علیاری( 1417 - 1319ه.ق) وی پس از تکمیل دروس سطح در زادگاهش شهر تبریز، در سال 1341ه.ق عازم شهر مقدس نجف شد و از محضر اساتید بزرگ خوشه ها برگرفت.

بعضی از آنها عبارتند از:

1 - آیةالله آقای ضیاء الدین عراقی (1361 - 1278)

2 - آیةالله آقا شیخ محمد حسین نائینی غروی (1355 - 1282)

ص:129

3 - آیةالله آقا سید ابوالحسن اصفهانی (1365 - 1284)

4 - آیةالله آقا سید محمد حجت کوهکمری (1373 - 1310)(1)

و...

وی پس از رسیدن به جایگاه رفیع اجتهاد و کسب اجازات علمی و فقهی از بزرگان و علمای دین به دیار خویش بازگشت و علاوه بر رسیدگی امور مختلف مردم؛ به توسعه امور فرهنگی اهتمام ورزید و با تشکیل حوزه درس و بحث به تربیت شاگردان علوم اسلامی پرداخت.

ایشان در فقه، اصول، کلام، تفسیر قرآن و دعا دارای تألیفات ارزشمندی است.

آیةالله میرزا علی آقا غروی بعد از یک قرن زندگی با برکت در اواخر اسفند 1375ه.ش در حاشیه زدن بر کتاب غایةالقصوی در ترجمه عروةالوثقی مرحوم سید محمد کاظم یزدی با بروز سکته مغزی، بستری گردید و در عصر روز دوشنبه دوم اردیبهشت 1376ه.ش رحلت نمود، پیکر پاک آن عالم وارسته در همین مکان در جوار محقق داماد دفن گردید.(2)

3 - آیةالله حاج شیخ احمد پایانی ( 1375 - 1306ه.ش)

وی مقدمات علوم دینی را در مدرسه علمیه ملاابراهیم شهرستان اردبیل فرا گرفت و در اوایل سال 1366ه.ق برای ادامه تحصیل عازم حوزه علمیه قم گردید و در کنار تحصیل به تدریس پرداخت و از

ص:130

محضر عالمان بزرگواری چون آیةالله سید محمد باقر سلطانی طباطبایی(قده) مدفون در مرقد امام خمینی(ره) ، آیةالله نجفی مرعشی(ره) ، و آیةالله حاج سید محمد حجت کوه کمری، و آیةالله حاج آقا حسین بروجردی، و آیةالله سید محمد محقق داماد بهره مند گردید.

آیة الله پایانی در تدریس مکاسب مرحوم شیخ انصاری و کفایه مرحوم آخوند خراسانی ماهر بود و سالیانی متمادی به این امر پرداخت.

وی بر مکاسب آن مرحوم شرح و حواشی دقیقی دارد که دو جلد آن از اوّل مکاسب محرّمه تا آخر بیع ما یقبل التملیک و ما لا یقبل به چاپ رسیده است.

بر کفایة مرحوم آخوند نیز شرحی نوشته اند که هنوز مخطوط و ناتمام است. از وی تقریرات بحث بیع مرحوم آیةالله حجت و اصول آیةالله بروجردی نیز به صورت مخطوط به یادگار مانده است. رساله ای در احکام الاراضی و بیع الفضولی نیز به رشته تحریر در آورد. که در مجموعه مقالات کنگره مقدس اردبیلی و شیخ انصاری (ره) به چاپ رسیده است. (1)

ص:131

ص:132

ص:133

ص:134

که از قله توحید و کوهستان یکتاپرستی جویبارهای با صفا و چشمه های پرطرواتی را به سوی دشت انسانیت جاری ساخت تا درستی و راستی و فضیلت در سرزمین تشنه معرفت به شکوفایی و باروری رسد.

این عارف ربانی و مفسر و مترجم قرآن که آیت حق و اسوه وارستگی و اخلاص شناخته می شود در آثار منظوم و منثورش الهام از معارف قرآنی و احادیث خاندان عصمت(ع) مشاهده می شود و نگاشته های نیکویش با پندها و مواعظ و حکم اخلاقی آمیخته و تشنگان اندیشه های ناب را به سوی مناقب اهل بیت(ع) و سیره سرشار از معنویت ایشان توجه می دهد و فرهنگ پرفروغ آن ستارگان آسمانی را با جانها و روان ها به صورتی جذاب در می آمیزد و خردها و فطرتها را با حکمتهای عالی تشیع آشنایی می دهد.

ص:135

به سیادت صحیح معروفند امّا ایشان احتیاط می کردند.((1)

علامه حسن زاده آملی می نویسد: آن بزرگوار از سادات بحرین و از بیت علم و عرفان و زهد و تقوا بود. بارها به این بنده می فرمود: اصلا از سادات بحرینم ولی چون در کسوت متعارف فعلی شناخته شده ام از تبدیل عمامه سفید به سیاه خودداری می کنم!(2)

حکیم الهی قمشه ای در شرح حال منظومی که برای خود گفته به این مسأله اشاره دارد:

نیاکان بُوَدم از سادات بحرین *** ز حفّاظ قرآن قرّاء دفتر

زمانه خواندشان در شهر قمشه *** بدور نادر آن مرد دلاور(3)

دست خطی از آن مرحوم بر جای مانده که سلسله شریف خاندانش را برای برادرزاده اش به صورت ذیل به نگارش در آورده است:

« میرزا مهدی بن حاج ملاابوالحسن بن حاج عبدالمجید بن حاج محمدرضا بن حاج عبدالملک بن حاج شیخ جعفر السید البحرینی رحمهم الله تعالی» .(4)

پدر بزرگ حکیم الهی از افراد خوشنام شهرستان قمشه به شمار می رفت که در انجام امور خیر شهرتی به سزا داشت. آب انبار و پل حاج عبدالحمید و مدرسه علمیه حاج عبدالحمید از باقیات صالحات ایشان در شهر قمشه است.

وی قبل از آنکه میرزا مهدی الهی دیده به جهان گشاید طی

ص:136

رؤیایی صادق مشاهده کرده بود که ملامحمد مهدی ابن ابی الفتوح قمشه ای( از دانشوران در گذشته این دیار) از هودجی از آسمان بر زمین فرود می آید و به اتاق ایشان وارد می شود. از آن پس ایشان بارها نزد پدر میرزا مهدی آمده، از عیال وی که در انتظار مولود تازه ای بود عیادت می نمود و بی صبرانه در انتظار میلاد آن فرزند لحظه شماری می کرد و پیوسته می گفت: « این نوزاد نامش محمد مهدی است و در زمره علمای بزرگ خواهد گردید» .

سرانجام انتظارها به سر رسید و در سال 1319قمری و بنا به نقلی بهسال 1320ستاره پرفروغ این خانواده هویدا گردید.(1) و دوستداران وارستگی را در موجی از شعف و سرور فرو برد. نامش را مهدی نهادند و بعدها که در خرد و حکمت و تدریس معارف دینی و فرهنگ تشیع سرآمد اقران گشت و فروغ ایمانش تابیدن گرفت به محی الدین ( زنده کننده معارف دینی) ملقب گردید و در شرع و ادب تخلص الهی برای خود برگزید. چنانچه خود در بیتی بدین الفاظ اشاره دارد:

« الهی» طبع و « مهدی» نام و در عشق *** لقب گردید « محی الدین» منوّر

ص:137

پرداخت و با وجود خردسالی به دلیل هوش سرشار و برخورداری از حافظه ای قوی، کتب مهم و مشکل زبان و ادب پارسی و عربی را یاد گرفت و چون ده بهار را پشت سر نهاد « شرح نظام» را نزد پدر آموخته بود و در پانزده سالگی در ادبیات عرب به درجه ای از توانایی رسید که شرح نظام نیشابوری، مغنی اللبیب ابن هشام و مطوّل تفتازانی را تدریس می نمود.(1)

به موجب ذکاوتی که در وجودش نهفته بود کمتر نیاز می دید که به مرور درسها بپردازد و اوقات فراغت خویش را برای کمک به معاش خانواده سپری می کرد.

مقدمات فقه و اصول و حکمت را در شهرضا از ملامحمد هادی فرزانه قمشه ای ( 1385 - 1302ه.ق) و دیگران بیاموخت. نامبرده در علوم عقلی و نقلی و بی اعتنایی به دنیا و زخارف آن معروف بود.(2)وی در حکمت، کلام و لسفه آثار مفیدی دارد.(3) حسین امین جعفری ( 1369 - 1295ه.ق) از فضلایی است که حکیم قمشه ای مجلس درس وی را غنیمت می شمرد.(4) او تحصیلات مقدماتی و بخشی از علوم اسلامی و آثار فقهی را در وطنش آموخت و در ضمن از تجربیات علم و دانش های پدری فاضل و مؤمن بهره برد. امّا در فصل شکفتن و به

ص:138

سن چهارده سالگی، توفان حوادث و امواج بلا به سوی وی یورش آورد و پدر دانشمند و مادر پاک سرشت خود را از دست داد(1) و در غم فقدان والدین سوگوار گردید.

با وجود ممانعت برادر بزرگش به شوق تحصیل در اصفهان راهی این شهر شد و در حجره طلبه های قمشه ای ساکن اصفهان در مدرسه صدر مسکن گزید. در آن جا از محضر شیخ محمد حکیم خراسانی ( متوفای 1355ه.ق) به مدت یک سال استفاده نمود.(2) حکیم نامبرده از شاگردان خاص و وارث علم و اخلاق میرزا جهانگیرخان قشقایی ( استاد شهید مدرس) به شمار می رفت.(3) آیةالله سید حسن مدرس صبح ها در مدرسه جده کوچک درس فقه و اصول و عصرهادر مدرسه جده بزرگ درس منطق و شرح منظومه می گفت. مجلس درس آن شهید در اصفهان بزم محبت و کلاس تدریس رشادت و استواری و شجاعت بود.(4) حکیم الهی قمشه ای که از این محفل پرفیض برخوردار بوده است، می گوید: وقتی صبحگاه در محضرش حاضر شده، به بیانش گوش می دادیم هر لحظه در وجود ما نیرویی تازه دمیده می شد، به طوری که در پایان درس خود را پهلوانی شجاع حس می نمودیم. به طور کلی بیان درس در روحیات شاگردان اثر ویژه ای داشت که از

ص:139

وصف آن عاجزم.(1)

حکیم الهی که سخت جویای حقیقت و مشتاق معارف قرآنی و فرهنگ اهل بیت بود بیش از یک سال در اصفهان نماند و این دیار را به قصد مشهد مقدس ترک نمود تا به مدد اساتید این جایگاه مبارک و سرشار از معنویت به کمالات فکری و عرفانی نایل آید. وی در مشهد به مدرسه نوّاب راه یافت و در این مکان حجره ای اختیار نمود و به تحصیل مشغول شد. برادر بزرگش حسینعلی، بخشی از مخارج زندگی و تحصیلات او را تأمین می کرد. با این حال، ایام اقامت در مشهد از لحاظ اوضاع مادی برای او با مشقت و مرارت توأم بود و در این مدت به قناعت می گذراند و ماه ها غذای پختنی نمی خورد. گاه گاه به دشت های اطراف می رفت و در طول هفته از توت درختان ارتزاق می نمود.

وی در میان اساتیدش از مرحوم آقا بزرگ حکیم ( میرزا عسکری شهید) بسیار سخن می گفت، آن بزرگوار در علوم نقلی و عقلی مهارت داشت و در خراسان مرجعیت و ریاست تامه را عهده دار بود و از نامبرده کراماتی نیز نقل کرده اند.

از اساتید دیگر الهی قمشه ای، آیةالله العظمی حاج آقا حسین قمی ( 1366 - 1282ه.ق) می باشد که در دوران مرجعیت و زعامت این فقیه فرزانه رویدادهای مهمی رخ داد که با موضع گیری های به جا و قاطع

ص:140

ایشان جایگاه و عظمت مقام مرجعیت بیش از پیش نمایان گردید. نامبرده در ماجرای کشف حجاب رضاخان با موضعگیری شجاعانه این توطئه شوم را رسوا نمود.(1)

شیخ اسدالله یزدی مشهور به هراتی که در منطق و حکمت، هیئت و علوم ریاضی مهارت داشت و از دانشمندان و پرهیزگاران ارض قدس رضوی بود یکی از استادان میرزا مهدی الهی قمشه ای است. حکیم قمشه ای می فرمود: شرح نصوح قیصری را در محضر جناب عارف بزرگوار آقا شیخ اسدالله یزدی ( متوفی به سال 1345ه.ق) فرا گرفتم. ایشان به ما سفارش می کرد که بی وضو در درس حاضر نشوید.(2)

مرحوم حاج ملامحمدعلی فاضل ( متوفی 1342ه.ق) که از مدرسان و حکمای معروف مشهد بوده جرعه هایی از حکمت و عرفان را به کام اندیشه حکیم الهی قمشه ای بریخت. این عارف محقق سال ها محضر قضاوت داشته و از شاگردان نامدار میرزای شیرازی بوده است.(3)

حاج شیخ حسن مشهور به فاضل بُرسی که حوزه درسی با اهمیت و پرتحرکی داشت و بسیاری از علما از محضرش بهره گرفته اند، از دیگر کسانی است که حکیم الهی قمشه ای سعادت استفاضه از انوار علمی وی را یافت. او در فقه و اصول مهارت داشت و کتاب فوائد شیخ مرتضی انصاری را تدریس می کرد. چندی بر اثر کسالت در بُرس رحل اقامت افکند و بعد از مدتی با حالت بیماری به عتبات عالیات هجرت

ص:141

نمود و در سال 1353ه.ق د رآن مکان مبارک رحلت نمود.(1)

از دیگر کسانی که میرزا مهدی الهی از محضرش محظوظ گشت آیةالله حاج میرزا حسین فقیه سبزواری( متوفی 1386ق) است. ایشان یکی از رؤسای روحانیت خراسان و نیز از زعمای حوزه علمیه مشهد به شمار می رفته و آثار خیری از خویش بر جای نهاده است.(2)

پس از شهریور 1320ه.ش ( 1360ه.ق) که با تغییرات عمده در دستگاه حکومت پهلوی تا حدودی فشار سیاسی از روی مظاهر دینی و روحانی برداشته شد زعامت حوزه مشهد را دو عالم بزرگ و معروف دینی حاج شیخ مرتضی آشتیانی و آقا میرزا مهدی اصفهانی در دست گرفتند و بار دیگر به بازسازی بنیادهای روحانی در این شهر مقدس پرداختند. فقه و اصول در حلقه درس این دو مدرس بزرگ طلایی را گرد آورد.(3)

میرزا مهدی در تدریس خود مقید بود که مطالب خود را در چارچوب دستورهای ائمه اطهار(ع) بیان کند و بر این نکته تأکید داشت که سیر و سلوک در معارف الهی ضمن آنکه به تقوا نیاز دارد باید با استفاده از روایات معصومین (ع) صورت پذیرد. اصرار ایشان در کسب کمالات عرفانی و رسیدن به قله های معنوی بر انجام واجبات و

ص:142

ترک محرمات بود و با هر ریاضتی که مستلزم سماع و کردار خانقاه نشینان توأم بود، مخالفت می کرد.(1)

حکیم الهی پس از طی مدارج علمی و حکمت و کسب دانش قرآنی و روایی در مشهد مقدس بر آن شد تا به تهران سفر کند و از آنجا به ری و قم و سپس به حوزه نجف اشرف برود ولی زمانه خیمه اش را به تهران زد و خاک ملک ری دامنگیرش ساخت.

ص:143

شاگردان برجسته میرزا ابوالحسن جلوه ( 1314 - 1238ه.ق) است.(1)

پس از تأسیس دانشگاه در کشور، مدرسه سپهسالار که محفل ادبا و مجلس حکما بود به دانشکده معقول و منقول تبدیل گردید. حکیم الهی قمشه ای ضمن تدریس منطق، حکمت و ادبیات در آن مکان به عنوان یکی از برجسته ترین اساتید دانشگاه تهران شناخته شده، با نوشتن کتاب « توحید هوشمندان» به درجه دکترا از دانشکده مزبور نایل آمد. همچنین به عنوان استاد زبان و ادبیات عرب در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران مشغول افاضه به مشتاقان معرفت گردید.

ایشان ضمن تدریس، با جملاتی شیوا، شیرین و پرجاذبه مفاهیم دشوار فلسفی را بیان می کرد و در تأیید اظهارات علمی خود از اشعار عرفانی شاعران بزرگ پارسی چون مولوی، حافظ و سعدی شاهد می آورد و در پایان با نهایت فروتنی خاصی سروده های خویش را برای شاگردان می خواند.

با وجود کهولت، آیات قرآن، روایات ائمه (ع) و عبارات کتاب اشارات بوعلی، اسفار ملاصدرا، شرح منظومه سبزواری، فصوص الحکم ابن عربی و دیگر کتب فلسفی و عرفانی را به خاطر داشت(2) در تدریس فلسفه و حکمت به ظرفیت افراد توجه می کرد. روزی در محفلی چون می خواستند حکیم الهی را به شهید مدرس معرفی کنند، شهید مدرس می گوید: لازم نیست او را به من معرفی کنید چون پدربزرگ

ص:144

این شخص - مرحوم حاج ملک - موجب شد که من مدرس شوم.

پس از تبعید آن فقیه مبارز و مجتهد والامقام، طلاب مدرسه سپهسالار بر گرد حکیم الهی قمشه ای جمع شده، کتابی را به ایشان دادند و گفتند تا این زمان مدرس این کتاب را برای ما تدریس می کرد و اینک شما تنها کسی هستید که ما می توانیم از محضرش استفاده کنیم. ایشان بعد از این واقعه به یاد خواب خویش که چند سال قبل در مشهد دیده بود، افتاد و تعبیر آن را همین ماجرا دانست.(1)

استاد علامه حسن زاده آملی که به مدت یازده سال خوشه چین خرمن خرد حکیم الهی قمشه ای بوده می گوید: از محضر این عارف ربّانی تمام حکمت منظومه سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه نصیر الدین طوسی بر اشارات شیخ الرئیس را تلمذ نمودم و نیز در مجلس قرآن آن جناب خوشه چین بودم.(2)

در معرفی الهی قمشه ای همین بس که چون یکی از فضلای تهران از محضر علامه طباطبایی استاد طلبید، آن مفسّر نامی خطاب به وی گفته بود: الهی قمشه ای غیر از این ظاهر است، از محضرش استفاده کنید.(3)

دیگر از فضلایی که حوزه درسی حکیم الهی قمشه ای را درک نموده و از ابعاد اندیشه اش محظوظ گشته حضرت آیةالله عبدالله

ص:145

جوادی آملی ( متولد 1312ه.ش) است. وی بخشی از شرح منظومه و نیز الهیات و بخش عرفان شرح اشارات خواجه نصیر طوسی را نزد حکیم الهی آموخته است.(1)

ایشان می گوید: درس مرحوم الهی نسبت به درس دیگر اساتید با روح تر و پرورنده تر بود... بین نماز مغرب و عشاء، اشارات تدریس می نمودند و اصرار داشتند نمازشان در اول وقت شرعی اقامه گردد.(2)فضلایی چون: ربّانی تربتی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، دکتر محمود انوار، کاظم مدیر شانه چی، سید محمدباقر حجتی، محمدباقر محقق، و حاج شیخ عبدالرحیم ملکان که تخلص « ناصح» دارد از شاگردان حکیم الهی قمشه ای بوده اند.(3)

ص:146

طی سالهای 1322 - 1320ه.ش تفسیر ابوالفتوح رازی به اهتمام شادروان الهی قمشه ای در ده جلد انتشار یافت که در سال های 1324و 1335ه.ش تجدید طبع گشت. وی در این طبع، حواشی ارزنده ای بر تفسیر یاد شده نوشته که از نظر اهل فن دور نیست.(1)

سرآغاز ترجمه قرآن به زبان امروزی به همت حکیم الهی قمشه ای صورت گرفته است. وی بدون آنکه در اصل معنا دخل و تصرفی کند تفسیر خلاصه ای با بیان ساده و در خور فهم برای عموم ارائه کرد، به طوری که مرحوم آیةالله العظمی سید حسین بروجردی (ره)که در تفسیر قرآن تبحر خاصی داشتند در مقام مقایسه با دیگر ترجمه ها فرموده بودند، هیچ ترجمه ای را با ترجمه الهی قمشه ای مقایسه نکنید. کاری که ایشان کردند بسیار فوق العاده است.(2)

ترجمه تفسیر گونه الهی قمشه ای که بعدها اصطلاحات فراوانی از سوی وی بر آن صورت گرفت نخستین بار در سال 1323ه.ش به چاپ رسید و با وجود انتقادهایی که برخی بر آن داشته اند و بعد از دهها ترجمه دیگر هنوز در تیراژهای بسیار وسیع و گسترده از سوی ناشران متعدد تهرانی و شهرستانی تجدید طبع گردیده، در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

عرض ارادت به پیشگاه رسول اکرم (ص)و خاندان آن سرور در اخلاق و رفتار و آثار علمی و عرفانی این عالم ربّانی کاملا مشهود است

ص:147

و بخش مهمی از سروده هایش در واقع ترجمان سخنان معصومین(ع) می باشد.

گزیده ای از سخنان حضرت علی (ع)تحت عنوان « حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی» در ده مقاله به انضمام خاتمه مقالات از سوی حکیم الهی قمشه ای تنظیم شده که برای برخی فرموده های امام شرحی اجمالی اما دقیق و پرمحتوا نوشته است.

اثر مزبور برای بار نخست در زمان حیات استاد در خاتمه کتاب « حکمت الهی» به طبع رسید و به تازگی با مقدمه، تصحیح و تعلیقات آیةالله حسن زاده آملی به پیشگاه مبارک عاشقان معارف و حکم و تشنگان آب حیات کوثر ولای علوی تقدیم گردیده است.

سروده زیبا و شیوای وی که تحت عنوان « نغمه الهی» چاپ شده شرح منظومی است از خطبه همّام حضرت علی (ع)در این اثر حکیم الهی قمشه ای خطبه مزبور را به چندین بخش تقسیم نموده و هر بخش را با اشعار توضیح داده است.

یکی از گنجینه های حقایق الهی و معارف اهل بیت (ع) صحیفه سجادیّه امام چهارم است که در زمره نهج البلاغه می باشد و آن را « زبور آل محمد (ص)و « انجیل اهل بیت(ع)» نامیده اند. استاد میرزا مهدی الهی این اثر قدسی را با ترجمه ای زیبا به زبان فارسی برگردانیده و در مقدمه ای زیبا به معرفی اجمالی آن پرداخته است. ضمنا برخی دعاها نیز توضیح داده شده است.

از افاضات علمی و پژوهشهای ارزشمند آن نامدار میدان معرفت

ص:148

مجموعه نسبتا مفصل « حکمت الهی» در دو مجلد می باشد، که خود در معرفی آن می نویسد: این کتابی است در حکمت الهی فقه اکبر، کلام و فلسفه اسلامی از قرون اول حکمت تا عصر حاضر، حاوی اقوال بزرگان و خردمندان الهی عالم و مطالب همه با ادله عقلی، منطقی و قرآن، مبرهن گردید یا به وجدان ذوق اهل معرفت و کمال مستند است.

کتاب فصوص الحکم فارابی در الهیات خاص، عرفان و معرفت نفس به نگارش در آمده که حکیم الهی قمشه ای با دیدگاه های استوار خود که بر قرآن و حدیث مبتنی است به شرح این اثر پرداخته است. شرح مذکور در خاتمه با توضیح « خطبه توحیدیه» حضرت علی (ع)تزیین شده است.

آثار دیگر آن حکیم به شرح ذیل می باشند:

- فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی که در تهران همراه با کتاب « توحید هوشمندان» از آثار دیگر مرحوم الهی و در سال 1322ه.ش به صورت سربی و در قطع جیبی انتشار یافته است.

- مشاهدات العارفین فی احوال السالکین الی الله، که نسخه خطی آن نزد اخوی ایشان بوده و مرحوم الهی این کتاب را با خط خود نوشته و امضا کرده است.

- مناسک حج عاشقان، اثری است منظوم که در سال 1381ه.ق در تهران چاپ گردید و نیز در آخر دیوان آن حکیم درج شده است.

ص:149

- رساله ای در فلسفه کلی

- رساله ای در سیر و سلوک

- رساله ای در مراتب ادراک

- حاشیه بر مبدأ و معاد ملاصدرای شیرازی

- رساله ای در مراتب عشق

- نغمه حسینی در احوالات حضرت سیدالشهداء (ع)و واقعه کربلا که در این اثر تاریخ زندگانی حضرت امام حسین (ع)و قیام آن حضرت به نظم در آمده و سعی بر این بوده است که بر طبق کتب مستند تنظیم شود.

- ترجمه مفاتیح الجنان که بارها در تیراژ بالا چاپ شده و به تازگی انتشارات اسوه به طرزی جالب و با حروفچینی کامپیوتری به طبع آن مبادرت نموده است.

- دروس عرفانی از مکتب علوی، چاپ تهران به سال 1337ه.ش

- تصحیح دو بیتی های باباطاهر عریان

- کلیات دیوان حکیم الهی قمشه ای.(1)

ص:150

دینی، باورهای شیعی، مضامین قرآن و روایی و نیز محبت توأم با معرفت به پیشگاه اهل بیت(ع) را با ذوق لطیف خویش ممزوج ساخت و از زبان شعر به تشریح مباحث اعتقادی، کلامی و معرفی ستارگان درخشان آسمان امامت و ولایت پرداخت.

رگه هایی از عرفان اسلامی در اشعارش به جهان بینی وی رنگ و بوی حکمت عملی بخشیده است. معارف قرآنی، حکمت های عالی و براهین فلسفی را با هم آشنایی داده و از آنها نتایج اخلاقی می گیرد و می کوشد تا خواننده را از خواب غفلت بیدار نموده، جان و خرد خفته اش را حیات روحانی و ابتهاج معنوی بخشد.

مناجات با خداوند در اشعار این حکیم سخنور به وفور دیده می شود. علامه حسن زاده آملی نوشته است: از اول تا آخر دیوانش یک کلمه لغو نمی یابی، دیوانش از فاتحه تا خاتمه شور و نوا و سوز و گداز است از طلعت دیوانش فروغ آن انّ من الشعر لحکمة ساطع و از صداقت بیانش شروق انّ من البیان لسحرا طالع است. نازکی اشعارش خود برهان ناطق و تقریظ مرحوم ملک الشعراء بهار بر اشعارش شاهدی صادق است. این بنده گوینده ای از

معاصرین را نمی شناسد که آن همه مضامین رفیع حکمت و معانی منیع عرفان را به این سبک روان به رشته نظم کشیده باشد:

دقیقه های معانیش در سواد حروف چو در سیاهی شب روشنی پروین بود.(1)

دیوان « الهی» مجموعه گرانباری است که پاره ای از درّهای

ص:151

شاهوارش در شرح خطبه امیرالمؤمنین (ع)در نشانه های پارسایان به نام نغمه الهی می باشد. قسمت دیگرش در ذکر حاسه پرشور کربلا با عنوان نغمه حسینی است و بخشی از آن شامل قصایدی متین حاوی پندهای نغز حکیمان و روشن ضمیران است و ختامش با غزلهایی وزین و عالی مضامین، قطعات و رباعیاتی دلپذیر صورت گرفته است.ملک الشعرای بهار در خصوص سروده هایش می گوید: « ... گوینده این اشعار... عروض را دماغ موزون او پیدا کرده و قافیه را ذوق فطری او تشخیص داده ( است) ... و آنچه با ذوق خاص او راست آمده درست یافته و به کار بسته است. از هیچ کس مدح ننموده و به کلی از مدح و اسلوب قصاید مدیحه که در ادبیات پارسی بابی بزرگ است کناره گرفته و در غزل نیز به مذاق اهل حال - حالی بین فلسفه و عرفان و شریعت - برگزیده است...» (1)

نمونه ای از سروده مناجات گونه او:

همی گفتم الهی یا الهی *** به عالم، بی پناهان را پناهی

تویی یارب ز حال زارم آگاه *** برآور یوسف جان من از چاه

تو دانی خوار و زار و خسته جانم *** تو دانی انتظار کودکانم

به جان نیکوان بر جانم ای دوست *** ترحم کن ز غم برهانم ای دوست

به رحمت از گناهانم چشم در پوش *** به مسکینان متاع عدل مفروش

چو خواهی از من و خون خوردن من *** به رنج و درد هجران مردن من...

ص:152

ص:153

نمی کرد. نیمه شب از خواب برمی خاست و پس از نوافل و نماز شب در صحن خانه قدم می زد و به سیارات و ستارگان آسمان چشم می دوخت و از شگفتی های جهان هستی لذّت می برد. ناملایمات را تحمل می نمود و می گفت: بلاهای این جهان همه از جانب حق است. بارها فقیری به در خانه می آمد که چیزی به او بدهیم، اثاثیه ای همچون ظروف مسی و مانند او به او می دادند و می گفتند برو بفروش و خرج کن. امر به معروف و نهی از

منکر ایشان با ملایمت و از روی دلسوزی بود. روحی شجاع داشت و کینه کسی را در قلب خویش جای نداده بود.

بسیار قانع و با لباسی عادی و مسکنی ساده زندگی می کرد و چون بیمار می شد می گفت: داروی من هفت بار قرائت سوره حمد است. در زمستان ها در اتاق درسش که در منزل منعقد می گشت نه کرسی بود و نه بخاری؛ تنها یک چراغ لامپای گردسوز و فرشی فرسوده. و برخی شب ها که هوا بسیار سرد می شد منقل زیر کرسی اتاق دیگر را که عائله اش در آن بودند به اتاق درس می آورد و خاکستر رویش را کنار می زد و بدان حال می گذراند.(1)

حکیم الهی قمشه ای به سبب کمالاتی که از طریق تزکیه و تهذیب، عبادت و اخلاص کسب کرده بود، لیاقت هم نوایی و نغمه سرایی با قدسیان را داشت و از کرامات و حالات فوق العاده هم بی بهره نبود.(2)

ص:154

بعد از اقامت ایشان در تهران و دوستی بسیار نزدیک و همکاری تنگاتنگ با شهید مدرس و پس از آنکه حکومت غاصب و رضاخانی مدرس را دستگیر و تبعید نمود، الهی قمشه ای هم روانه زندان گردید که به سفارش ذکاءالملک فروغی ( نخست وزیر وقت) به دلیل ارتباط علمی که با ایشان داشت آزاد شد. گویا زمانی وی را به فشار سیاسی یا تطمیع از سوی دستگاه منحوس پهلوی تهدید کرده بودند که در غزلی با این مطلع گفته بود:

من نه آن دیوانه عشقم که زنجیرم کنند *** یا به جز در دام زلف یار، تسخیرم کنند

من نه آن مرغم که صیادان عالم بافسون *** دانه افشانند و در دامی به تزویرم کنند

در سروده ای دیگر گویا به رضاخان ملعون طعن می زند و می گوید:

دین عزیز است و رجال دین شریف و بزرگ *** تف به آن ابله که قدر و شوکت دین کاستی

از کلاغ زشت خوی ژاژخای هرزه طبع *** چند در باغ طبیعت نعره و غوغاستی (1)

سرانجام در حالی که آن حکیم نامدار به اصلاح خلاصةالتفاسیر خود مشغول بود در شب سه شنبه 12ربیع الثانی 1393ه.ق ( 25اردیبهشت ) 1352دعوت حق را لبیک گفت و به سرای باقی شتافت، پیکر پاکش از تهران به قم انتقال یافت و در جوار بارگاه حضرت معصومه (س)در وادی السلام ( اتاق شماره ) 19این شهر به خاک سپرده شد.

ص:155

ص:156

ص:157

ص:158

تحصیل راهی یزد شود.

با مستمری اندکی که حاج عبدالصمد در اختیارش قرار می داد، توانست در مدرسه عبدالرحیم خان یزد که رونق خاصی داشت، به تحصیل بپردازد. پس از گذشت حدود بیست بهار از زندگیش، رهسپار حوزه علمیه قم شد(1) و در مدرسه فیضیه اقامت گزید و با اشتیاق فراوان به تحصیل و تهذیب نفس پرداخت.

ص:159

9 - سید حسین بروجردی طباطبایی.

وی در حدود 18سال از محضر آیةالله العظمی بروجردی بهره برد و به درجه اجتهاد نایل آمد. در دوران تحصیل بیشتر اوقات با شهید محراب آیةالله حاج شیخ محمد صدوقی مباحثه می کرد.(1) تا اینکه از مدرسین عالی رتبه حوزه علمیه شد و در صحن بزرگ حضرت معصومه (س)شروع به تدریس کرد.(2)

ص:160

ص:161

همه اعمال و رفتار، حامی و پشتیبان او باشیم.»

ص:162

عکس العملی نشان نمی دهی؟! همین رفتار و اخلاق باعث شد، او کم کم از دشمنیهایش دست بکشد و از دوستانم گردد.

ص:163

ه این جهت خیلی دلم می خواست بدانم که چه عملی در عالم برزخ به کار می آید و انسان را نجات می دهد؟ تا اینکه شبی او را در خواب دیدم؛ جلو رفتم، دستش را گرفتم و پرسیدم: در عالم برزخ چه عملی ارزش دارد و سبب نجات انسان می شود؟ ابتدا دستش را از من جدا کرد و عقب عقب رفت، دویدم گریبانش را گرفتم و گفتم تا جوابم را ندهی، رهایت نمی کنم. گفت: « برای عالم برزخ زیارت اباعبدالله الحسین (ع)را فراموش نکن» .

از دیگر خصوصیات بارز ایشان احترام بسیار به سادات بزرگوار و فرزندان اهل بیت (ع) خصوصا اهل علم آنها بود با تعظیم و تکریم زایدالوصفی با آنها روبرو می شد.

ص:164

آخر عمر در خانه اجاره ای به سر برد و به خود اجازه نداد که از وجوهات خانه ای تهیه کند. با این همه اگر کسی از جهت مادی یا معنوی احتیاجی داشت و به وی مراجعه می کرد، تا سر حد توان در انجام آن تلاش می کرد.

چون پدری دلسوز و مهربان، و برادری همدل و چاره ساز، با بلندنظری و احترام، نیاز مراجعین را برطرف می ساخت و هرگز شخصیت مؤمنین نیازمند را جریحه دار نمی کرد.

حجةالاسلام حاج سید محمد نجفی می گوید: « وقتی دخترش را به منزل شوهر بردند، مقداری « مُهرِ نان» (1)که سهمیه دخترش بود و هنوز مصرف نشده بود، به بیت المال برگرداند.

آقای محمدی میگوید: یک وقت طلبه ای از آشنایان ازدواج کرد، ایشان می خواست هدیه ای برای داماد ببرد. امّا این کار 7یا 8ماه طول کشید. بعدها به من گفت: هنوز پولی ندارم که چیزی بخرم. کاملا مشهود بود که مایل نیست از وجوهات چیزی بخرد و می خواست از اموال شخصی خودش باشد. بعد از یک سال پولی جمع کرد و یک روفرشی به قیمت 8دینار عراقی معادل 160تومان خرید و برای وی هدیه برد.

آیةالله فکور با آن همه زهد و تقوا، مردی شیرین سخن بود و مجلس گرمی داشت. آن گونه نبود که چون برخی چهره در هم کشد و گوشه گیری اختیار کند. از نظر اجتماعی و برخورد با مردم به گونه ای بود که اگر کسی در جلسه ای با ایشان می نشست، مجذوب وی می شد.

ص:165

تواضع بی حد و دل دادن به حرفهای مردم، سبب محبوبیت وی در دلها شده بود، دیدارش انسان را به یاد خدا می انداخت.

ص:166

روی سنگ مزارش چنین حجاری شده است:

« العلماء باقون ما بقی الدهر»

قد اختفی فی هذه الجثوة جثمان العلم و الحکمة و التقی، و افل فیها شمس سماء الفقه و الورع و الهدی بعد ما استضاء به جمّ غفیر من طلبة العلم و بغاة الحکمة و روّاد الفضیلة و هو العبد الشکور آیةالله الملک الغفور الحاج شیخ محمد الفکور الیزدی، حشره ربه مع موالیه فی جنات العلی و قد لحق روحه بالملاء الاعلی فی الرابع عشر من شهر ذیعقده الحرام من سنه 1394هجریة قمریه، بعد مضّی سبعین عاما من عمره الشریف. (1)

ص:167

ص:168

ص:169

ص:170

ارزنده علمی، فرهنگی و تبلیغی به جامعه اسلامی نموده و صفحاتی از تاریخ تشیع را با تکاپوی علمی خود مزیّن ساخته اند و با پاسداری از دژ استوار خاندان وحی و رسالت پرداخته و چون مدافعانی آگاه و فداکار در صیانت از فرهنگ اصیل اهل بیت (ع) لحظه ای مضایقه ننموده اند.

ص:171

یکی از شخصیتهای برجسته این خاندان سید ابراهیم، فرزند سید محمد باقر قزوینی، ( 1262 -1204ه ق) است که از بزرگ عالمان شیعه در اواسط قرن سیزدهم هجری می باشد. وی در اکثر مراتب علمی و حسن تحریر کم نظیر و در مکارم اخلاق و احاطه به مسائل فقهی و کلامی وحید عصر خویش به شمار می رفت.

نزدیک به یک هزار شاگرد داشت ک سید حسین کوه کمری، شیخ زین العابدین مازندرانی، حاج سید اسدالله حجت الاسلام اصفهانی و صاحب قصص العلماء ( تنکابنی) از جمله آنان است. معروفترین اثرش، ضوابط الاصول، تقریر دروس استادش، شریف العلماء مازندرانی است. مدفن او در نزدیکی بازار حضرت ابوالفضل (ع)از صحن مقدس حسینی واقع شده است. (1)

خاندان قزوینی از طریق مادر به سید محمد مجاهد ( صاحب ریاض المسائل) نسب می برند. در واقع آنان از جانب پدر به امام موسی کاظم (ع)و از سوی مادر به امام مجتبی (ع)منتهی می گردند. (2)

این طایفه نقش بسیار مؤثری در تاریخ علمی، اجتماعی و سیاسی دیار مقدّس کربلا داشته اند و نامورانی از ایشان در طول اعصار و قرون در مقابله با نقشه های استعمارگران و حیله های استکبار جهانی مقاومت ورزیده و مانع بزرگی بر سر راه توطئه های استبدادی بوده اند

ص:172

و هم اینک نیز افرادی از آنان در زندانهای رژیم بعث عراق گرفتارند.

ص:173

آنها آگاه است.

خواست خداوند بر این تعلق گرفت که سید محمد کاظم باقی بماند و از گزند حوادث مصون گشته، منشأ خدمات علمی و تلاشهای فرهنگی گسترده گردد.

چون سید محمد ده بهار را پشت سر گذاشت، در وفات مادر مهربان و وارسته اش سوگوار گردید. گویا مواجه شدن با سختیها و پیدایش آشفتگی در مسیر زندگی این کودک، می خواست گوهر کمالات او را آشکار نماید و روح وی را از وابستگی دنیوی جلا دهد. دو سال دیگر در سن دوازده سالگی فراق پدر را متحمل شد. این دو حادثه موقعیت بسیار سختی را برای نوجوان دوازده ساله پدید آورد. دشواری وقتی رو به تزاید رفت که به دلیل بدهی زیاد پدرش منزل مسکونی آنان نیز به فروش رفت.(1)

گر چه این سبزه نورسته دوران نوجوانی را سپری می کرد، به موجب تربیت صحیح دینی، در لابه لای ابرهای متلاطم و تیره بلایا، آفتاب درخشان لطف خداوندی را مشاهده می کرد و سخن پدرش را فراموش نمی کرد که « محنتهای الهی بیانگر نزدیکی فرد به پروردگار است و هر چه خداوند کسی را بیشتر دوست داشته باشد، آثار تعلّقات دنیای فانی را بیشتر از چهره اش می زداید تا تکیه گاه محکمی برای خود برگزیند و به ریسمان استوار الهی چنگ زند.»

چنین آگاهیهایی سبب شد تا نهال نوپای سید محمد با توفانهای

ص:174

حوادث به لرزه در نیاید و در جزر و مدهای زندگی، آرامش روحی خویش را حفظ کند و خود را برای کسب کمالات و تحصیل دانش دینی مهیا سازد.

ص:175

ص:176

استعمار و تحمل انواع ناملایمات و شکنجه های جانفرسا در بهار 1359ه ش در بیروت به دست عوامل بعثی به شهادت رسید. (1)

ص:177

به صورتی صحیح و با پرهیز از نقل قول سست به سخنوری بپردازد و به خطابه ها و مواعظ خود غنا بخشد.

آراستن سخن به معانی گوناگون و ایجاد هیجان و حالات عاطفی و احساس در شنوندگان از هنرهای این خطیب نکته پرداز است.

در وعظ و ارشاد دینی، غالبا بر قرآن و تعالیم انبیا و اولی (ع) تکیه می کرد و با کمک گرفتن از تاریخ و حوادث گذشته و نتیجه گیری جالب شنوندگان را نسبت به امور جاری آگاه و در خصوص آینده خود ارشاد و هدایت می کرد. محبت ائمه را در دل شیفتگان و کینه دشمنان قرآن و عترت را در قلبها مستحکم می نمود و معنویتی که چون رایحه ای معطر از وجود شریفش در فضا پراکنده می شد، سازندگی سخنان او را افزون می کرد.

چه گناهکارانی که بر اثر بیانات این خطیب ماهر راه توبه پیش گرفته و فطرت آنان بیدار گشت و چه پایمال گنندگان حقوقی که به ادای حقوق دیگران اهتمام ورزیدند.(1) کم نبودند افرادی که با گوش فرا دادن به سخنان این سید والاگهر نسبت به مبانی تشیع خوش بین شده و از بدگمانی و تهمتهای نابه جا دست برداشته و بذر محبت به خاندان عترت در قلبهای آنان کاشته شد.

فضلایی چون، شیخ مرتضی شاهرودی، سید عبد الحسین قزوینی، شیخ ضیاء زبیدی، شیخ عبدالحمید مهاجر و شیخ محمد مجاهد فن

ص:178

خطابه را نزد آیة الله قزوینی آموختند. آن انسان وارسته به منظور تربیت خطیب و سخنور ماهر برای گروههایی از طلاب حوزه علمیه کربلا دوره آموزش عالی خطابه را آغاز کرد.(1)

ص:179

کشورهای دیگر آفریقایی، آسیایی، اروپای غربی و کشور استرالیا را زیر پوشش قرار دادند.

ارسال کتاب به نقاط مزبور آثار ژرفی بر تفکرات مردم آن سرزمینها نسبت به تشیع و 0خاندان عصمت و طهارت گذاشت و صدها نفر را به تشیّع معتقد ساخت.

مؤسسه « رابطه النشر الاسلامی» بعدها دو شیعه در بیروت ( مرکز حکومت لبنان) و کویت افتتاح کرد. پس از به قدرت رسیدن حزب پوشالی و منحوس بعث در کشور عراق مزاحمتهایی برای این تشکیلات آغاز گردید و دستور داده شد که به صورت اجباری مکان مؤسسه تخلیه شود و سرانجام چند سال بعد ساختمان جدید و کلیه لوازم فرهنگی و کتابهای آن از سوی رژیم بعثی مصادره و برای گردانندگان آن تضییقاتی فراهم گردید.

بعد از هجرت آیة الله قزوینی به کشور کویت فعالیتهای شیعه مستقر در این سرزمین گسترش افزونتری یافت و تا چند سالی پس از اقامت ایشان در ایران برنامه های آن مؤسسه با تحرک شایان توجهی استمرار داشت. طی این مدت حدود یک میلیون جلد کتاب با موضوعات اسلامی و دیدگاههای شیعی برای علاقه مندان در حدود سی کشور ارسال گردید.

کم نیستند تعداد کسانی در کشورهای عربی، شمال آفریقا و حتی اروپا که با مطالعه کتب ارسالی نسبت به اهل بیت (ع) علاقه پیدا کرده و دلها را از کینه ای که نسبت به عترت پیامبر و خصوصا فاطمه

ص:180

زهرا داشتند، خالی کردند. امواج تشیع گرایی که هم اکنون کشورهای شمال آفریقا را در بر گرفته هرگز بی تأثیر از فعالیتهای آیة الله قزوینی نیست.(1)

در حدود سال 1409ه ق ایشان تصمیم گرفت مرکزی به منظور پژوهشهای گسترده و عمیق پیرامون تاریخ زندگانی اهل بیت (ع) تأسیس کند و سرانجام در ماه ربع الثانی سال 1410ه ق این مرکز با عنوان مؤسسه نشر علوم امام صادق (ع)به همت ایشان بنیان نهاده شد و خود با همکاری عده ای از دوستان فاضل و پژوهشگران حوزوی به تالیف کتابی در پیرامون امام صادق (ع)مبادرت کردند که حاصل این تلاش تدوین « موسوعة الامام الصادق»

است. ایشان تا واپسین روزهای حیات دنیوی با حضور در مؤسسه مزبور فعالیتهای تحقیقاتی مربوط به دایرة المعارف مورد اشاره را انجام می داد. این اثر که تا کنون هشت جلد از آن به چاپ رسیده، نزدیک به سی جلد خواهد شد که شرح زندگانی امام صادق (ع)از جنبه های گونان، احادیث ایشان، تألیفات شاگردان آن پیشوای پاک شرشت که املای خود حضرت است و دهها موضوع دیگر را در بر دارد.(2)

ص:181

ص:182

ریشه کنی این سنت مذموم شد، و سرانجام پس از چهار ماه تلاشهای علمی و تبلیغات اصولی و تالیف و انتشار کتابی درباره حضرت ابا عبدالله الحسین (ع)مجالس جشن و سرور در عاشورای حسینی تبدیل به مجلس عزا و ماتم گردید و سنت پوسیده ای که امویان مؤسس آن بودند ریشه کن شد.(1) بعلاوه چندین کتابخانه با کتب شیعی تأسیس شد تا اهل سنت به منابع دسترس داشته باشند. همچنین در این سفر گروهی به مذهب تشیّع مشرّف شدند. تمامی این فعالیتها با امکانات شخصی آیة الله قزوینی صورت می گرفت و ایشان اظهار می داشت اگر بودجه کافی و تجهیزات لازم در اختیار داشتم چنان در مراکش فعالیت می کردم که فریاد فرحزا و ملکوتی « اشهد ان علیّا ولی الله» در اذان از رادیو مراکش پخش شود.

این سفر به قدری مردم آن سامان را شیفته بیانات شیوا و اخلاق پرجاذبه اش کرده بود که با وجود اکثریت سنی، آنان اجازه نمی دادند آیة الله قزوینی به وطن مألوف باز 0گردد و اصرار داشتند برای همیشه در آنجا بماند.(2)

ص:183

استرالیا بسیار اسف انگیز است و تشکیلاتی جز دو انجمن ضعیف در آنجا وجود ندارد. از مسجد و حسینیه خبری نیست و در گذشتگان شیعه یا سوزانیده می شوند یا بر طبق سنتا مسیحیان در گورستان مسیحی ها دفن می گردند و آنان در برابر امواج کفر و تفکرات ضد مذهبی بی دفاعند.

آیة الله قزوینی در سال 1398از آن کشور دیدار کرد و در شهر « سیدنی» ،( مرکز 0شیعیان) برای آموزش علوم اسلامی مدرسه، مسجد و یک باب غسالخانه تاسیس کرد و در شهر کانبرا ( مرکز حکومت استرالیا) تشکیلاتی تحت عنوان « الجمعیة الاسلامیة الجعفریة» 0برای تشکل شیعیان و انسجام بخشیدن به فعالیتهای تبلیغی آنان تأسیس کرد.

همچنین طی بیش از یک ماه سخنرانی برای طبقات مختلف و گفتگو با آنان حجاب را که 00تقریبا در میان زنان شیعه مفهومی نداشت، رواج داد و بسیاری از جوانان که در رفتار و اعمال خویش ارزشهای دینی و باورهای مذهبی را ترک کرده بودند به مذهب خویش باز گشته، انجام شعائر دینی و برنامه های مذهبی را مشی خویش قرار دادند.(1)

آیة الله قزوینی برای پیگیری برنامه های شیعیان استرالیا و تبلیغ و ارشاد در این منطقه چهار مرتبه به کشور مزبور مسافرت نمود.(2)

ص:184

همچنین ایشان از کشورهای مصر، اندونزی، تایلند، ژاپن، پاکستان و هند دیدار داشته و هر کدام از این سفرها برکات و آثار مفیدی به دنبال داشته است.

ص:185

شده که قوانین و احکام اسلام به عبادات منحصر نمی شود و تعلیمات اسلامی و دستورهای پیامبر و خاندانش تمام جوانب زندگی فرد و اجتماع را در بر می گیرد.

در کتاب « اسلام و تعلیمات تربیتی» اندیشه های روان شناسی و نکات تربیتی جالبی دیده می شود که با قلمی روان و سبکی جذاب به نگارش در آمده است.

« ... وضع روحی و اخلاقی و کیفیت رفتار و گفتار مردم هر عصری محصول بذرهای تربیتی است که در ایام کودکی در مغز آنان افشانده شده است، خوبی و بدی، پاکی و پاکیزگی، قوت و ضعف ملت فردا را باید در روش تربیتی کودکان امروز جستجو کرد... اولین شرط تربیت صحیح و پرورش شخصیت و استقلال کودک آن است که پدران و مادران فرزندان خود را بشناسند و ارزش حقیقی آنها را از نظر دور ندارند...» (1)

ص:186

رسیدن به این مقصد شوم از ترفندهای گوناگون استفاده می کرد.

آن دانشمند دلسوز از طریق سخنرانی های افشاگرانه رژیم حاکم بر عراق را افشا می نمود و طی بیاناتی مردم را از تلاشهای مذبوحانه آنان آگاه می ساخت. نظر به تأثیر عمیق سخنان وی در روحیه مردم، دستگاه حکومتی معمولا عکس العملهای شدیدی از خود بروز می داد و یک بار در حال سخنرانی بر فراز منبر، او را دستگیر نمودند.

از شعبان سال 1391ه ق رهبری مذهبی شهر مقدس کربلا به وی رسید و رژیم بعثی آن را امری ناخوشایند تلقی می کرد، زیرا سابقه مبارزاتی ایشان را می دانستند.

مدتی بعد نیروهای امنیتی نامبرده را دستگیر کردند و به زندان الشعبة الخامسة واقع در بغداد منتقل کردند و ایشان را به مدت 114روز تحت شکنجه های وحشیانه قرار دادند.

از آنجا که فعالیتهای سیاسی - اجتماعی ایشان و دیگر علمای کربلا مانع بسیار بزرگی بر سر راه نقشه های پلید رژیم سفّاک عراق در این شهر بود، در سال 1393ه ق تنی چند از شخصیتهای مذهبی کربلا را دستگیر کردند امّا وقتی به منزل آیة الله قزوینی آمدند تا وی را به زندان ببرند، ایشان از دسترس آنان دور شده و فرصت چنین حرکتی را از عوامل رژیم گرفته بود.مدت هیجده ماه مأموران در تلاش بودند که آیة الله قزوینی را دستگیر کنند و نیز برای مدت نسبتا طولانی منزل ایشان در محاصره شدید بود و تمامی رفت و آمدها به شدّت کنترل می شد.

ص:187

پس از هیجده ماه، به دلیل شرایط سخت و محدودیتهایی که برای ایشان و خانواده اش ایجاد کرده بودند، در ماه شعبان سال 1394ه ق به همراه اهل خانه به طور شگفت انگیزی عراق را ترک گفته، وارد کشور کویت گردیدند.

چند سال پس از آن، رژیم بعثی دستور مصادره اموال ایشان را صادر کرد و ضمن تصاحب منزل مسکونی و کلیه لوازم آن، تمامی کتب چاپی و مخلوط متعلق به کتابخانه غنی ایشان را نابود ساختند.

در این کتابخانه آثار خطی منحصر به فردی نظیر مجلدات سوم تا آخر کتاب کم نظیر « الامامة الکبری و الخلاقة العظمی» تألیف آیة الله سید محمد حسن قزوینی قدس سره نگاهداری می شد و به همین دلیل آیة الله قزوینی تا واپسین روزهای حیات از نابود شدن تألیفات خطی و سایر مخطوطات ارزنده موجود در کتابخانه خویش به شدّت اظهار ناراحتی می کرد و بر این حادثه ناگوار تأسف می خورد.

آری او به موجب حقگویی و ایستادگی در برابر خودکامگیها بارها طعم تلخ زندان، تبعید و شکنجه را چشید و تا مرز شهادت پیش رفت و آخرین بار از سوی رژیم عراق به اعدام محکوم گردید و پس از ماهها زندگی مخفی به یاری خداوند از عراق خارج شد و از آنجا به کویت و سپس به لبنان و ایران آمد.(1) ایشان در سال 1393ق به کویت وارد شد و مدت هفت سال به خدمات تبلیغی و فعالیتهای تحقیقی مبادرت

ص:188

ورزید.(1)

ص:189

نیروهای امنیتی بعث عراق، آیة الله قزوینی را دستیگیر کرده، در جایی - حوالی بغداد - برده، قصد تیرباران آن سید والا تبار را داشته اند. ایشان از آن خفاشان شب پرست خواسته اند تا فرصت تحریر وصیّتنامه ای را به وی بدهند ولی مورد قبول واقع نمی شود. آنگاه نذر کردند که اگر خداوند ایشان را نجات دهد، کتابی پیرامون حضرت فاطمه زهرا(س) بنویسند. بعد از این نذر تیرباران صورت نگرفت و ایشان به زندان «الشعبة الخامسة» در بغداد برده شدند و بعد از چهار ماه آزاد گردیدند. وی در مقدمه کتاب به همین امر اشاره کرده است.

کتاب حاضر در ایران از سوی دو نفر ترجمه و چاپ شده است. دکتر حسین فریدونی در سال 1362ه ش و حجة الاسلام والمسلمین علی کرمی به سال . 1375

4 - الامام الحسین (ع)من المهد الی اللحد؛ این کتاب به صورت مخطوط است و بخشهایی از آن مفقود گردیده است.

5 - فاجعة الطف او مقتل الحسین (ع)این مقتل مختصر اما پر محتوا را آیة الله قزوینی در روز عاشورای سال 1384ه ش در کربلا و در جوار مرقد مقدس پیشوای شهیدان حضرت امام حسین (ع)در جامع حسینی برای هزاران شیفته آن حضرت با شور و اخلاص خوانده و پس از تنقیح و اصلاح بدین صورت در آمده و به طور مکرّر چاپ شده است. کتاب حاضر با ترجمه فارسی « عاشورا غمبارترین روز تاریخ» و ملحقات کرمی در قم به سال 1374ه ش توسط نشر مرتضی به زیور

ص:190

طبع آراسته گردید.

6 - زینب الکبری (س) من المهد الی اللحد؛

7 - موسوعة الامام الصادق (حدود سی جلد) ؛

8 - الام الجواد (ع)من المهد الی اللحد؛

9 - الام الهادی (ع)من المهد الی اللحد؛

10 - الامام العسکری (ع)من المهد الی اللحد؛

11 - الامام المهدی (عج) من المهد الی الظهور؛(1)

12 - شرح نهج البلاغه؛ سه جلد اول آن به چاپ رسیده و بقیه طی مصادره منزل آن سید دانشمند نابود شده است.

13 - الاسلام الصحیح یتجلّی فی مذهب اهل البیت؛ این اثر در مورد اثبات خلافت بلا فصل حضرت علی (ع)و حقانیت مذهب تشیع به نگارش در آمده است. تنها نسخه خطی در ماجرای تصاحب اموال آن فرزانه وارسته از بین رفت.

14- الاسلام و تعالیم التربویة؛ که به زبان فارسی از سوی ذکرالله احمدی به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات قرآن در قم چاپ شده است.

15- الفقه الواضح؛ حاوی شرح استدلالی بر «شرائع الاسلام» است که در هنگام مصادره منزل مسکونی ایشان تنها نسخه خطی آن از بین

ص:191

رفته است.

16- روابط زناشویی یا ازدواج در اسلام؛ ترجمه ذکرالله احمدی و نشر بیان قم.

ص:192

گردیده بود، بیماری وی رو به بهبودی نمی رفت تا آنکه بعد از ظهر روز یکشنبه 26جمادی الاول سال 1415حالشان وخیم می گردد و وی از درد شدید و تنگی نفس رنج می برد و در آن شب هر یک از نمازهای مغرب و عشا را با یک تسبیح به جای می آورد و به دلیل شرایط بحرانی ایشان را به بیمارستانی در تهران می برند و با بهبودی نسبی به قم باز می گردد ولی دیگر بار در 9جمادی الثانی 1415در بیمارستان آیة الله گلپایگانی تحت مراقبتهای ویژه قرار می گیرد، سرانجام پس از 90ساعت بیهوشی در ساعت 1/30بعد از ظهر پنجشنبه 13جمادی الثانی 1373( 1415ه ش) قلب این انسان شیفته اهل بیت از تپش باز می ایستد و زندگی جاودانه را آغاز می کند.

بعد از مراسم تغسیل، تکفین و تشیع با شکوه و عبور دادن جنازه از صحن حضرت معصومه (س) و اقامه نماز میت از سوی حجة الاسلام والمسلمین حاج سید محمد ابراهیم قزوینی، پیکر آن انسان پاک نهاد در مقبره ای داخل حسینیه کربلایی ها در مکانی واقع در زیر منبر به خاک سپرده می شود. (1)

ص:193

ص:194

ص:195

ص:196

و به درجات عالی علمی دست یافت.تا اینکه در سال 1333یا 1332ه ق به اراک(1) مهاجرت نموده و بیش از هشت سال در آن شهر عهده دار حوزه علمیه و تربیت طلاب و فضلا گردید. و بالاخره در ماه رجب 1340همراه با آیة الله سید محمد تقی خوانساری ( متوفای 1371هق) و آیة الله حاج میرزا مهدی بروجردی ( متوفی 1388ه ق) و شیخ احمد مهرجردی یزدی و فرزندش آقا مرتضی که در این ایام بیش از شش سال نداشت به قم آمدند و با اصرار علما و اهالی قم در این شهر مقیم گردید.(2)

اوّلین اقدام مهم مرحوم آیة الله حائری در این سال تأسیس حوزه علمیه قم در شرایط دشوار آن روز، که تقرییا با کودتای انگلیسی رضاخان مصادف بود، می باشد.

رضاخان بعد از تحکیم پایه های قدرت خود، تلاش گسترده ای برای انحلال حوزه نوپای قم داشت، و اگر لطف خدا و عنایت حضرت ولی عصر ارواحنا فداه و همت و پشتکار و مقاومت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم نبود بی تردید اثری از آن زحمات باقی نمی ماند.(3)

آن فقیه بزرگوار سرانجام در شب 17ذیعقده سال 1355مطابق 1315ه.ش در سن 83سالگی به دیار باقی شتافت، و پیکر مطهرش، در رواق بالای سر حضرت معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.

ص:197

یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.(1)

ویژگیهای اخلاقی، فعالیت های اجتماعی، استادان و شاگردان و آثار باقیمانده و دیگر خصوصیات آن عالم وارسته در این مختصر نمی گنجد، تنها به سخن بنیانگذار جمهوری

اسلامی ایران امام خمینی (ره)در این باره بسنده می کنیم:

« من خود در علمای زمان خود کسانی را دیدم که ریاست تامه یک مملکت، بلکه قطر شیعه را داشتند و سیره آنها تالی تلو سیره رسول اکرم (ص)بود. جناب استاد معظم و فقیه مکرم حاج شیخ عبدالکریم یزدی حائری که از هزار و سیصد و چهل و پنجاه و پنج ریاست تامه و مرجعیت کامله قطر شیعه را داشت، همه دیدیم که چه سیره ای داشته، با نوکر و خادم خود هم سفره بود و هم غذا بود. روی زمین می نشست و با اصاغر طلّاب مزاح های عجیب و غریب می فرمود، اخیرا که کسالت داشت بعد از مغرب بدون ردا یک رشته مختصری دور سرش پیچیده بود و گیوه به پا کرده، در کوچه قدم می زد، وقعش در قلوب بیشتر می شد و به مقام او از این کارها لطمه ای وارد نمی آورد.»

امام راحل (ره)در جای دیگر نیز فرمودند:

« آیا ما مفت خوریم که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم ما وقتی که از دنیا می رود همان شب آقازاده هایش شام نداشتند؟!» (2)

ص:198

ص:199

7- آیةالله امام خمینی (ره)بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ( متوفای 1368ه.ش) .(1)

ص:200

6- حجةالاسلام حاج میرزا محمد پیشوایی ترک آبادی.(1)

7- حجةالاسلام حاج شیخ محمد حسین بهجتی، « شفق» امام جمعه اردکان

8- حجةالاسلام حاج سید علی آقا محقق داماد، خواهرزاده حاج آقا مرتضی حائری

9- حجةالاسلام محمد حسین اشعری

10- حجةالاسلام سید حسن آل طه

11- حجةالاسلام سید صادق حسینی مآب یزدی.(2)

ص:201

ص:202

سپس می فرمود: هر کس پیش خودش شخصیتی دارد و شخصیت اشخاص محترم است.(1)

ص:203

ص:204

بارها می فرمود: وقتی در آیات قرآنی تأمل و دقت می کنم، هر آیه ای از آن به اندازه ای جامعیت دارد که به نظر معجزه آسا است و هر آیه ای عصای موسی است.

در حاشیه قرآنی که تلاوت می نمود نظریات تفسیری خودشان را نیز نوشته اند که هنوز مخطوط باقی است.(1)

ص:205

مطهّر ایستاده، زیارت آن حضرت را تمام کرده بودم که آیةالله حاج آقا مرتضی حائری آمدند و در همان نزدیکی ایستاده مشغول زیارت شدند.

پس از اتمام زیارت، دو روحانی از شاگردان آن بزرگوار آمدند و راجع به مکان زیارت در این حرم و معنای این جمله که باید زیارت « عند رأسها» باشد سؤال کردند.

وی در جواب آن دو روحانی اینگونه فرمود: « عند رأسها» غیر از « فوق رأسها» است. و در اینجا که من ایستاده ام( نزدیک درب ایوان طلا) هم « عند رأسها» صدق می کند و هم رو به قبله ایستاده ام.

سپس فرمودند: من در خواب، دیدم که حضرت ولی عصر امام زمان ( عجل الله تعالی فرجه) و دو نفر دیگر با هم در همین جا که من ایستاده ام مشغول زیارت خواندن بودند.(1)

ایشان اضافه فرمودند: افرادی که بالاسر حضرت رو به قبله می ایستند و زیارت می خوانند، در حقیقت پشت به رأس آن حضرت کرده اند.

آیةالله حاج آقا مرتضی پس از اتمام جواب آمدند بالای سر آن حضرت و توقف کوتاهی کردند و بعد در گوشه ای از مسجد بالاسر مقداری نشستند و دعا خواندند. سپس نزد قبر پدر بزرگوارشان رفته مشغول تلاوت قرآن و دعا شدند.

ص:206

ص:207

لابس خلعت ز خلوتگاه دوست *** آنکه راز علّم الاسماء در اوست

مظهر اسماء خلاق مبین *** جانشین ذات رب العالمین

گفت هر کس کو بیاید سوی من *** ترک کوی خود کند در کوی من

من به دیدارش روم دیگر سرا *** وا رهانم زائرم را از بلا

او اگر یک بار آید نزد من *** من سه بار او را بیابم در محن

اندر آن هنگامه پر هیمنه *** که گهی از میسره گه میمنه

نامه های بندگان از خوب و بد *** سوی صاحب نامه ها پرّان شود

واندر آن معبر که می باید عبور *** از صراط و رفتن از ظلمت به نور

واندر آن موقف که وقت سنجش است *** گاه سنجش غیرگاه بخشش است

اندر این هنگامه های پرخطر *** که نباشد عفو و بخشش در نظر

می دهم سرمایه ها از نور خود *** از گران سرمایه موفور خود

تا که میزان عمل سنگین شود *** نامه ها چون بوستان رنگین شود

با همان سرایه با اذن اله راه *** را سازم برایش شاهراه

ای علیّ عالی ای نور خدا *** ای که باشی بر رضای حق رضا

من به دیدارت مکرر آمدم *** لطف ها باید بیایم دم بدم

هم به دنیا هم به عقبی بایدت *** لطفهایی که تو را می شایدت

در پناه خود همی گیری مرا *** با جمیع دوستان و اقربا

در دلم نور معارف افکنی *** و از خرافات جهات دورم کنی

از خواهم ای ولیّ اتقیاء *** ای مهین سبط امیرالاوصیاء

وقت مردن کلبه ام روشن کنی *** از قدومت گلخنم گلشن کنی

ص:208

روی مهر تو بهشت است ای رضا *** بلکه باشد از بهشت، اکبر، رضا(1)

ص:209

حاج آقا مرتضی فرزند بزرگوار حاج شیخ عبدالکریم حائری، به طور فوق العاده جلسه ای تشکیل شد و تا پاسی از شب پیرامون تصویب نامه دولت و نحوه اقداماتی که می باید انجام گیرد به مذاکره پرداختند.

بعد از صدور اعلامیه مراجع بزرگ قم، تلگراف دیگری صادر شد که آقایان علما و آیات عظام مرحوم سید احمد زنجانی و محقق داماد و حاج شیخ هاشم آملی و حاج آقا مرتضی حائری آن را امضاء کرده بودند و در روز 17مهرماه 1341که فقط یک شب از اعلام آن در جراید شهر تهران می گذشت مخابره گردید.(1)

حاج آقا مرتضی بعد از دستگیری امام خمینی (ره)نیز همراه علمای دیگر قم اعلامیه های مشترکی در تأیید نهضت آن قائد عظیم الشأن امضا نمود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از اعضاء مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد و در آن مجلس حضور یافت.

امام خمینی (ره)نیز برای این عالم بزرگوار احترام ویژه ای قائل بود و در پیامی وی را چنین ستود:

« این بزرگوار، علاوه بر مقام فقاهت و عدالت از صفای باطن به طور شایسته برخوردار بودند و از اوائل نهضت اسلامی ایران از اشخاص پیشقدم در این نهضت مقدس بودند. فجراه الله عن الاسلام خیرا» .(2)

ص:210

ص:211

ص:212

بزرگوارشان تأسیس شد و موجب آن همه برکات شد، آشنایی با ایشان داشته و پس از مدتی از نزدیک، معاشر و دوست صمیمی بودیم و در تمام مدت طولانی معاشرت جز خیر و سعی در انجام وظیفه علمیه و دینیه از ایشان مشاهده ننمودم. این بزگوار علاوه بر مقام فقاهت و عدالت از صفای باطن به طور شایسته برخوردار بودند و از اوائل نهضت اسلامی ایران از اشخاص پیشقدم در این نهضت مقدس بودند فجزاه الله عن الاسلام خیرا.

اینجانب به ملت محترم به ویژه اهالی وفادار قم و حضرات علمای اعلام مدرسین معظم حوزه علمیه قم تسلیت عرض می کنم و برای خاندان معظم ایشان و فامیل محترمشان خصوصا حضرت حجةالاسلام آقا حاج آقا مهدی حائری( اعزه الله) از خداوند تعالی طلب صبر جمیل و اجر جزیل می نمایم.

امید است عنایت حضرت بقیةالله ( روحی و ارواح العالمین لمقدنا الفداء) شامل حال همه آنان و همه ملت مسلمان باشد و السلام علی عبادالله الصالحین. 15اسفند 64برابر با 24جمادی الثانی سال 1406هجری قمری.

روح الله الموسوی الخمینی.

در همین تاریخ پیام تسلیتی را آیةالله سید محمدرضا گلپایگانی هم به همین مضامین صادر گردید و تسلیت آن بزرگوار نیز ابلاغ شد. (1)

ص:213

ص:214

ص:215

ص:216

ص:217

مرحوم حاج میرزا علی قاضی، عارف عظیم الشأن، مفسّر عالیقدر، صاحب کاشفات و کرامات فراوان، می دانست. که در آن عصر استاد اخلاق و هادی سالکان و عاشقان سیر و سلوک به شمار می آمد.

ص:218

ص:219

ص:220

صبح به استغاثه برای ظهور امام زمان ( عج) می پرداخت، در یک کلام « او انیس دعا و دعا انیس او بود» .

ص:221

اصولی متتبع جلیل» می داند. (1)

و هدایةالله مسترحمی در شرح حال آیةالله علیاری در مقدمه کتاب منجزات مریض معظم له می نویسد:

« و کان من جملة من هاجر الی الله تعالی فی تحصیل هذا المعنی: الفاضل المحقق، و الزاهد المدقق، العلامة الفهّامه، صاحب محامد الخصال، و خصال المحامد، و المترقی فی مدارج الکمال، آیةالله العظمی الحاج الشیخ علی الغروی العلیاری مدظله العالی» . (2)

ص:222

خود من هم، فقط به مقدار معاش، در قبال خدمتی که می کنم و درسی که می دهم و استفتائاتی که جواب می دهم، بر می دارم، نه بیشتر» .

آیت الله غروی گاه از مرحوم حضرت آیةالله سید محمد حجت یاد می کرد و می گفت:

« در نجف اشرف آیةالله آقا سید محمد حجت به بنده لطف خاصی داشتند و اکثرا در مسافرتهای کربلا و کوفه در خدمت ایشان بودم، در یکی از این سفرها به کربلا بنده مشتاق بودم که زودتر به حرم مطهر مشرف و نماز شب را در آن مکان مقدس اقامه نمایم. مرحوم آیةالله حجت سلیقه شان این بود که صبح ها چای خورده، بعد مشرف به حرم می شدند. بنده اصرار نمود که آقا زودتر عازم شویم. فرمودند: بنده از آن مقدس نماها نیستم، اگر چای نخورم حضور قلب پیدا نمی کنم. بعد از میل چای در حضور مرحوم آقای حجت به حرم حضرت سیدالشهداء مشرف شدیم، حضرت ایشان به زیارت جامع کبیر که از حفظ داشتند مشغول شدند و بعد از اتمام ادعیه و نماز از حرم خارج می شوند که بنده چون مشغول ادعیه بودم متوجه نشدم. چون بیرون آمدم، متوجه شدم که آقای حجت در درب بیرونی منتظر من است. همین که چشمش به من افتاد با عصبانیت فرمودند: تو کجا هستی؟ چرا طول در ادعیه می دهی؟ کبوتر حرم شدی؟»

آیةالله غروی از مرحوم آیةالله سید جواد خامنه ای ( پدر گرامی مقام معظم رهبری) نیز خاطره ای به یاد داشت، او می گفت:

« با مرحوم آیةالله سید جواد خامنه ای هم دوره تحصیل در نجف اشرف بودیم. با هم در محضر درس حضرات آیات آقا سید ابوالحسن اصفهانی و آقا شیخ ضیاء عراقی شرکت می کردیم. ایشان سید صحیح نسب و به تمام معنی

ص:223

روحانی بودند. آن مرحوم مظهر متانت، طمأنینه، اخلاص، تواضع، عطوفت، عزت نفس و دیگر مکارم اخلاقی بودند. قبل از عزیمت ایشان به مشهد مقدس در تبریز مقیم و در مسجدی که در چهار راه شهید بهشتی ( مسجد کریم خان) است، اقامه نماز جماعت می نمودند. حقیر هر وقت به مشهد مقدس مشرف می شدم، با آن مرحوم دید و بازدید می شد.»

ص:224

حضرت ختمی مرتبت - (ص) شرح فرمایش حضرت امیرالمؤمنین در نهج البلاغه - حل مشکلات الاخبار -.

7- اخلاق: رساله در مواعظ، منهاج الرشاد.

8- رجال: حاشیه بر رجال وحید بهبهانی، تقریرات رجال بحث مرحوم آیةالله ابوتراب خوانساری.

9- اصول: تقریرات اصول بحث مرحوم آیةالله ضیاءالدین عراقی، الاصول من مباحث الالفاظ تقریرات بحث مرحوم آیةالله شیخ محمد حسین نایینی...

ص:225

صورت گرفت و بنا به اصرار فرزندش آیةالله جواد علیاری، حضرت آیةالله آقا سید ابوالحسن مولانا - از علمای سرشناس تبریز - بر پیکر آن بزرگوار نماز خواند.

پیکر مطهرش جهت دفن در شهر مقدس قم، به تهران انتقال یافت و روز پنج شنبه با شرکت انبوهی از مردم و علمای بزرگوار تهران از مسجد جامع فاطمیه تا بیت فرزند برومندش میرزا جواد علیاری مشایعت شد و عصر روز پنج شنبه با حضور مراجع عالیقدر تقلید، اساتید و روحانیت معظم، از مسجد امام حسن عسکری (ع)تا حرم مطهر تشییع شد.

مراسم نماز در قم به امامت عارف سالک، حضرت آیةالله آقا شیخ محمد تقی بهجت، در صحن حرم مطهر بزگرار گردید و بعد از آن پیکر پاک آن عالم وارسته در صحن حرم مقدس حضرت معصومه (س)در کنار یاران سفر کرده خود، آیةالله سید مرتضی جزایری، آیةالله سید احمد زنجانی، آیةالله سید محمد محقق داماد در آرامگاه ابدی قرار گرفت.

ص:226

ص:227

ص:228

ص:229

ص:230

ص:231

بزرگان معاصر، مرحوم اشرفی برای مقام والای علمی و فقهی ایشان احترام زیادی قائل بود.

3- آیة الله شیخ محمد حسین شریعتمدار ( ره) ( 1240 -1320ق) ؛ از علماء بزرگ بابل بود و در نقباء البشر(1) از وی تمجید شده است.

4- آیة الله سید احمد استاد ( ره) ( 1280 -1365ق) ؛ از شاگردان مرحوم آخوند خراسانی ( ره) ، آقا سید محمد کاظم یزدی ( ره) و ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی ( ره) و از علمای با نفوذ بابل بود.

مرحوم حاج شیخ مهدی امامی ( ره) با آنکه از این اساتید استفاده فراوان برد، اما روح بلندش همچنان از عطش علم در التهاب بود و در پی چشمه های دیگر می گشت، لذا راهی تهران شد و از محفل علمی استادان مختلف بهره های وافری در سطوح عالی و دروس استدلالی برد و در زمره زبده ترین شاگردان آن بزرگواران در آمد. استادان والا گهر او در تهران عبارتند از:

1- شهید حاج شیخ فضل الله نوری( ره) .

2- آقا سید علی اکبر لاهیجانی ( ره) .

3- آخوند ملا محمد ( ره) ؛ صاحب حواشی بر شرح شمسیّة. (2)

معظّم له پس از چند سال اقامت در تهران، عازم عتبات عالیات گشته و در نجف اشرف از خرمن پر فیض بزرگان فقاهت استفاده کرد و از اساتید بزرگ، به اخذ اجازه اجتهاد مفتخر گشت. اساتید وی در

ص:232

عراق عبارتند از:

1-حضرت آیة الله شیخ عبدالله مازندرانی ( 1256 -1330ق) ؛ از رهبران مشروطه که در کتابهای رجال از ایشان به عنوان « علامه محقق، فقیه اصولی و یکی از اعاظم و اکابر علماء امامیه» یاد شده است.

2- آخوند خراسانی( 1255 -1329ق) ؛ صاحب کفایه.

3- آقا سید محمد کاظم یزدی، صاحب عروه.

4- شیخ الشریعه اصفهانی.(1)

مدت اقامت ایشان در حوزه علمی نجف اشرف از پر بارترین دوران زندگی این عالم فرزانه به شمار می رود. شخصیّت علمی و معنوی وی در این دوره شکل گرفت، روح تشنه اش سیراب گردید و به قلّه رفیع اجتهاد دست یافت،ه و با کوله باری از علم و معنویت رانی بابل گشت، شیخ مهدی در امیرکلا ساکن گشت و به ارشاد مردم و ترویج شریعت مقدس نبوی پرداخت. او با هوشیاری و تحمّل سختی های مردم منطقه را در امور دینی و اجتماعی رهبری می کرد، به این ترتیب قلوب زیادی به سوی او جذب شدند و او توانست ضمن پراختن به امور علمی و اشتغال به تدریس، سرآمد رجال علمی منطقه گردد.

ص:233

ص:234

امر تدریس و همت بلندشان در راه تربیت شاگردانی وارسته و ممتاز بوده است. بطوری که طبق نقل بعضی از تلامیذ معظم له که در حکمت و علوم معقول افتخار شاگردیشان را داشتند، وی از صبح تا ظهر در مسجد سلماسی بر کرسی تدریس تکیه زده و شاگردان را از مباحث مختلف بهره مند می ساختند.

به هر حال مقام بلند علمی و معنوی آن رادمرد، مورد قبول و عنایت همه علما و مجتهدین بود.

مرحوم حضرت آیة الله حاج سید ابوالحسن حسینی ( ره) ، متوفی 1376ش؛ برای نگارنده حکایت کرد:

« پس از ارتحال مرجع عالیقدر حضرت آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری( ره) ، آن بزرگوار به خاطر برخورداری از امتیازات لازم، کانون توجه علماء اعلام برای احراز مقام مرجعیّت و زعامت حوزه علمیه قم گردید. اعاظم حوزه علمیّه چون مرحوم آیة الله سید صدر الدین صدر( ره) و مرحوم آیة الله حجت ( ره) و دیگران از ایشان دعوت کردند تا زعامت حوزه را ره عهده بگیرند، ولی معظم له از قبول مسؤولیت امتناع کرده و بر تکیه بر کرسی تدریس را ترجیح دادند و از همین راه دانشوران برجسته ای را تربیت نمودند» .

ص:235

فرموده حاج شیخ مهدی ( ره) ، آقای بروجردی ( ره) هر ماه به منزل ایشان می آمد.

مرحوم حضرت آیة الله میرزا هاشم آملی نیز می فرمود:

« آیة الله بروجردی ( ره) که از درس تا منزل و از منزل تا حرم مطهر با درشکه رفت و آمد می کرد، هر وقت از چندین متری آقا شیخ مهدی امیری ( ره) را می دید، از درشکه پیاده شده و از جلوی ایشان سواره ردّ نمی شد، آنها با هم دوست صمیمی و وصیّ یکدیگر بودند...»

مرحوم آیة الله حسینی ( ره) بابلی متوفی 1376ش هم برای نگارنده نقل کرد:

« زمانی مرحوم آقای بروجردی ( ره) جلوی حرم مطهر حضرت معصومه ( س) ، مرحوم آقای شیخ مهدی را دید که عبا به سر کشیده و طیّ مسیر می کردند، آقای بروجردی ( ره) جلوتر آمد و به ایشان سلام کرد، ولی آقا شیخ مهدی متوجه نشد. پس از توجه، ضمن عذر خواهی از آقای بروجردی، فرمود ببخشید که متوجه نشدم، چون ما از اموات هستیم.

آقای بروجردی ( ره) فرمود: نه شما از احیاء هستید و ما از اموات هستیم» .

البته روشن است که مراد هر دو بزرگوار حیات معنوی و روحانی است و داستان نشان دهنده عمق تواضع و فروتنی آن بزرگان است.

نمونه دیگر از ارادت علماء قم، مخصوصا حضرت امام خمینی قدس سره به ایشان داستانی است که یکی از روحانیون بزرگوار برای راقم این سطور نقل کرد:

« زمانی مرحوم حاج شیخ مهدی از سفر مشهد مقدّس برگشته بود. علماء زیادی به دیدار ایشان آمده بودند. در منزل ساده شیخ مهدی، از خادم و کارگر

ص:236

خبری نبود، کسی هم نبود که از علماء پذیرایی کند، حضرت امام خمینی که در آن زمان شهرت فراوانی نیز پیدا کرده بود و در جمع علماء دیدار کننده حضور داشت، وقتی وضع را چنین دید، شخصا بلند شده و به آشپزخانه رفت و چای آماده کرد و از علماء حاضر پذیرایی کرد» .

این امر از طرفی گویای بزرگواری و تواضع حضرت امام خمینی قدس سره و از طرف دیگر بیانگر مقام والای مرحوم حاج شیخ مهدی و ارادت علماء قم به ایشان است.

ص:237

بی حجابی و طرح متحدّ الشکل کردن لباس را محکوم و در منابر علنا از گناهان رایجی چون، رباخواری و ریش تراشی به شدّت انتقاد می کرد.

وقتی در منازل افراد برای افطار، شرکت می کرد و مجلس را خالی از فقراء و مساکین و محلّ اجتماع اغنیاء می یافت،به میزبان اعتراض می کرد و می فرمود:

« چرا فقرا و مساکین را دعوت نکرده ای؟ این مهمانها که همه شان از اغنیاء و تأمین شده هستند. باید افرادی را دعوت کنید که محتاج حضور بر سراین سفره ها هستند» .

هر گاه گناهگاری را می دید هر چند شخص مهمّی باشد، بی پرده به او تذکر می داد، یکی از علماء بابل در این رابطه داستان زیر را برای نگارنده نقل فرمود:

« در یک مجلس مهمانی، در تهران که مرحوم حاج شیخ مهدی حضور داشتند، یکی از صاحب منصبان ارتش در حالی که انگشتری از طلا به دست داشت، حاضر بود، آن بزرگوار به او رو کرده و فرمود: مگر نمی دانید انگشتر طلا حرام است؟! چرا به دست گذاشتید؟!.

او هم وقتی این قاطعیت را دید، بدون درنگ انگشتر را بیرون آورده و در جیب خود گذاشت. بعد از صرف غذا و رفتن مهمانان، صاحب منزل رو به آقا کرد و گفت: « آقا ایشان از صاحب منصبان - مقامات عالی رتبه - ارتش بود، چرا این حرف را زدید؟! آبروی ما را بردید.

معظم له فرمود: اگر قبل از ناهار این حرف را می زدی، در منزل شما غذا نمی خوردم، چرا که از « نهی از منکر» جلوگیری می کنید» .

ص:238

داستاتی دیگر از قاطعیت ایشان را یکی از ملازمین شیخ مهدی برای نگارنده نقل فرمود:

در زمان حاج شیخ مهدی( ره) ، دو تن از روحانیون مبارز را دستیگیر و به کلانتری بردند. او شخصا به کلانتری رفته و با عصا به فرمانده پاسگاه اشاره کرد و فرمود: «اینها را آزاد کنید و با من بفرستید و گرنه هر چه دیدید از چشم خودتان دیدید» فرمانده پاسگاه هم در مقابل این قاطعیت، بدون مقاومت در همان وقت آنها را آزاد کرد.

ص:239

میرزا مهدی مازندرانی ( ره) یکی از شاگردان بنام مرحوم حاج شیخ فضل الله نوری( ره) شهید،که در ماجرای کشف حجاب نیز به اتّهام تحریک آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری ( ره) در ارسال تلگراف اعتراض به رضاشاه توسط او از قم به کاشان تبعید شد و... از همه جریانات سیاسی سخیف آن روزگار زده شدند و به نحوی خود را به جریان فکری و فرهنگی مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در قم منسوب ساختند...» .(1)

مرحوم آیة الله العظمی اراکی ( ره) در خاطرات خود، ضمن بیان این مطلب می فرماید:

« نتیجه آن ( نامه شیخ عبدالکریم حائری) این بود که ؛ رضاخان گفته بود: این حرف اراجف است، محرّکین شما تعقیب خواهند شد، عده ای از جمله شیخ مهدی مازندرانی را که در قم ساکن بود و از بزرگان و اساتید محسوب می شد و آدم موقّری بود و از خصّیصین مرحوم شیخ فضل الله نوری بوده است که به دارش ردند، او نیز به کاشان تبعید شد...» . (2)

ص:240

سیر در میادین عشق و معرفت بی نظیر و الگوی بزرگی برای سالکان و پویندگان طریق هدایت محسوب می گشت. به خاطر عظمت معنوی، سخنانی که از اعماق جانش تراوش کرده و از انفاس قدسی و مسیحایی اش بیرون می آمد، تا اعماق جان شنوندگان نفوذ می کرد. البته قبول مسؤولیت سخنرانی و منبر برای عامّه مردم با وجود آن مقام شامخ علمی و شهرت عظیم، خود حاکی از روح متواضع و فروتنی آن بزرگوار و قبول رنج و مشقّت فراوان، برای ترویج شریعت و تهذیب نفوس مردم بود. شیخ موعظه مردم را به عنوان دستور و وظیفه شرعی تلقّی می کرد و به آن اهمیت زیاد می داد.

طبق نقل مرحوم آیة الله حاج سید ابوالحسن حسینی، پس از فوت مرحوم سید محمد باقر( ره) ، معروف به امام جمعه ( در سال 1326شمسی) ، که فردی نافذ و منصوب از طرف حکومت بود و در مسجد کاظم بیک نماز جمعه و جماعت اقامه می کرد، مردم بابل از مرحوم حاج شیخ مهدی دعوت کردند تا بار دیگر به بابل مراجعت کرده، در مسجد کاظم بیک به اقامه جماعت و رتق و فتق امور بپردازند.

پس از این دعوت، هر چند ایشان از مراجعت دائمی امتناع کرد اما در ماه مبارک رمضان به بابل آمد و در مسجد کاظم بیک به اقامه جماعت و تبلیغ احکام و ترویج معارف دین پرداخت. البته پس از چند سال به اصرار مردم امیرکلا، ماه مبارک رمضان را در مسجد جامع امیرکلا به اقامه جماعت و احیاء شعائر دینی پرداخت. قدرت خطابه ایشان که با صفای درون همراه بود زبانزد خاص و عام بود و

ص:241

اهل معرفت پای سخنانش به شدّت می گریستند.

شیفتگان معارف دین برای درک حضور ایشان و استفاده از بیانات شیوا و جذّاب وی، از روستاهای دور و نزدیک، خود را به مسجد جامع « امیر کلا» می رساندند تا از انفاس قدسی ایشان بهره مند گردند.

آری، نفس قدسی آن مرد خدا در تبلیغ و ترویج شعائر دین و ایجاد روحیه دینی و مذهبی در آن منطقه نقش بسزایی داشته و با وجود سپری شدن حدود چهل سال از رحلت ایشان، هنوز هم یاد و سخنان دلنشین وی در بین مردم آن سامان زنده است.

ص:242

کرد. همسر مکرمه ایشان، ضمن اعتراض گفت: چرا تقاضای ایشان را برآورده نکردی؟ چرا که دیگر همین مقدار ما یحتاج را نخواهد آورد.

ایشان فرمود: این آقا نیست که اینها را می آورد، اینها از جای دیگر می رسد.

چندی نگذشت که از آن شخص خبری نشد و اتّفاقا کس دیگری می آمد و چیزهایی برای آنها می آورد.

او به سنتهای اسلامی، ادعیه، اذکار و توسلات به محضر اقدس خاندان عصمت و طهارت (ع) و بر پایی و شرکت در مجالس سوگواری اهل بیت (ع) سخت پای بند بود و دیگران را نیز به این امور سفارش می فرمود. در ایام مخصوص عزاداری، در بیت شریف خویش محافلی برگزار کرده و به سوگ می نشست.

یکی از نزدیکان موثّق وی می گوید: هر وقت معظم له در ماه مبارک رمضان برای امور تبلبغی وارد بابل می شد، مقیّد بود که به منزل بستگان نزدیک و حتی وابستگان دور و درجه دوم و سوم رفته و صله رحم کند و این امر نیز از بزرگواری و فروتنی آن شخصیت ممتاز عالم اسلام حکایت دارد.

ص:243

به جامعه علمی عرضه نگشته است، غیر از رساله علمیه معظّم له که در زمان حیات ایشان برای عمل مقلّدین به چاپ رسید.

حاج شیخ مهدی امامی ( ره) در اواخر عمر شریف خود، به بیماری سختی مبتلا گشته، و در یکی از بیمارستانهای تهران بستری شد و سرانجام پس از عمری سرشار از همت و تلاش، در دهم جمادی الثانی سال 1378ق1قمری، دیده از جهان فرو بست. خبر ارتحال وی به سرعت در بابل پیچید و هاله ای از غم و اندوه سراسر منطقه را فرا گرفت، عدّه زیادی از مؤمنین و مریدان معظم له برای مراسم تشیع راهی قم شدند.

پیکر پاک وی با احترام به قم منتقل شد و پس از تجلیل فراوان و باشکوه خاص تا حرم حضرت معصومه ( س) تشییع شد.

در این مراسم با شکوه علماء و بزرگان زیادی چون حضرت آیة الله العظمی بروجردی( ره) و حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی ( ره) حضور داشتند و مرحوم آقای بروجردی آنچنان از این مصیبت تحت تأثیر قرار گرفتند که طبق گفته شاهدان عینی، آن بزرگوار پابرهنه در تشییع حاضر شد و بر پیکر مطهر آن بزرگوار نماز خواند. پیکر پاک آن مرحوم پس از انجام تشریفات مذهبی در قبرستان شیخان ( جنب در ورودی غربی شیخان) به خاک سپرده شد. والسلام علیه یوم ولد و یوم مات.

ص:244

ص:245

ص:246

ص:247

ص:248

شرح لمعه را نزد سید محمد باقر مدرس. اما حوزه مشهد نمی توانست عطش او را برای فراگیری علوم مختلف اسلامی فرونشاند. از این رو به حوزه علمیه قم هجرت کرد. در آغاز به تکمیل مرحله سطح پرداخت: مکاسب شیخ انصاری و کفایة الاصول آخوند خراسانی را نزد عالم فرهیخته، آیت حق، سید علی یثربی کاشانی، رسائل شیخ انصاری را نزد آیت الله العظمی مرحوم سید محمد تقی خوانساری و ریاض المسائل را نزد جمال السالکین، عارف و فقیه نامور آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی فرا گرفت. سپس به درس خارج فقه و اصول را یافت. در این مرحله هفت سال از محضر حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، بهره گرفت. فلسفه و علوم عقلی را از محضر فیلسوفان فرزانه میرزا علی اکبر یزدی و سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و فصوص الحکم محیی الدین عربی را نزد عارف و عالم بلند آوازه حضرت آیةالله العظمی محمدعلی شاه آبادی فرا گرفت. وی در مدت اقامت خود در قم همواره ملازم استاد و مراد و محبوب خود میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره)بود و از آن استاد الهی اخلاق و سیر و سلوک می آموخت.

محقق جوان ما در حالی که مجتهدی توانا بود و به دریافت چندین اجازه اجتهاد نائل آمده بود، باز هم از طلب علم علوم باز نایستاد و پس از چند سال اقامت در قم به نجف اشرف مهاجرت کرد. در حوزه نجف در دروس فقه و اصول اعلام و بزرگانی چون میرزا محمد حسین نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی، شیخ محمدحسین اصفهانی معروف به

ص:249

کمپانی، میرزا علی ایروانی و سیدابوالحسن اصفهانی شرکت جست و بهره ها گرفت. او از اصحاب مورد اعتماد و از اعضای دفتر استفتائات آیةالله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی - مرجع مقتدر و مورد توجه خاص امام عصر - ارواحناه فداه - بود و حدود پانزده سال از محضر پر فیض او استفاده نمود. وی در همین زمان از مباحث کلامی و تفسیری عالم عامل و محقق مشهور آیةالله شیخ محمد جواد بلاغی نیز بهره ها گرفت و ذخیره ها اندوخت. استاد طبسی در تمام این مراحل به عنوان عالمی جدی و پرکار و خستگی ناپذیر مطرح بود و همگان به او به دیده عظمت می نگریستند.

محقق بزرگوار ما به تواضع، سعه صدر، خلق نیک، علو همت، بلندی اندیشه، ورع، تقوا، عفت و حیاء آراسته بود، چنانکه سیمای ظاهری او نیز پرجاذبه بود. او به بزرگان تعظیم می کرد و با خردسالان با مهر و عطوفت برخورد می نمود. همواره در سلام بر دیگران اعم از صغیر و کبیر، وضیع و شریف سبقت می گرفت. ساده زیستی و بی اعتنایی به زخارف دنیا شیوه او بود. او تا پایان عمر در خانه ای قدیمی و محقر زیست و از دنیا جز به قدر ضرورت برنگرفت و قناعت را همواره پیشه خود ساخت.

ص:250

ص:251

و در مسائلی که اجتهاد کند، تقلید بر او حرام است و او از همان اختیاراتی برخوردار است که مجتهدان در زمان غیبت امام عصر( عج) از آن برخوردارند و او را به تقوای الهی توصیه می کنم که بهترین زاد راه آدمی است.»

(سال 1349ق)

ص:252

ص:253

ص:254

ممتع به معرفی آن یگانه مدافع رسول اکرم (ص)در سخت ترین شرایط می پرداخت و پرده های ابهام را که از سوی دشمنان فرزندش علی (ع)پدید آمده است، کنار می زد و به این هم بسنده نمی کرد و هر ساله در روز رحلت

غمبار جناب ابوطالب به سوگ می نشست ومجلس ذکر مصیبت ترتیب می داد. کتاب منیةالراغب فی ایمان ابی طالب که تحت عنوان « ابوطالب یگانه مدافع اسلام» ترجمه شده است.

• 2- گاه مشعل هدایت به دست می گرفت و به بیرون راندن دیو سیرتان و اندیشه های ناباب آنها از حوزه دین همت می گماشت:

الف) مصباح الهدی فی الرد علی القادیانیة

ب) قادیانی چه می گوید؟

ج) الصوفیة المبتدعة

• 3- گاه به تشیید پایه های دین می پرداخت و اصول عقاید را می نگاشت:

1- الاعتقادات

2- دروس فی العقیدة و العقائد

3- تبصرة المتعلمین فی عقائد المؤمنین

4- عقد الفرائد فی اصول العقائد

5- القول الفصیح فی اصول الدین الصحیح

6- الشیعة و الرجعة

7- اثبات الرجعة

8- الامام الغائب

ص:255

9- ذخیرة العباد فی ما یتعلق بالمعاد

و...

• 4- گاه در محضر بزرگان زانوی تلمّذ به زمین می زد و از خرمن دانش آنها خوشه های فقه و اصول می چید:

1- تقریرات بحث آیةالله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی

2- تقریرات بحث آیةالله العظمی شیخ محمد حسین نایینی

3- تقریرات بحث آیةالله العظمی شیخ ضیاءالدین عراقی

• 5- گاه خود دامن همت به کمر می زد و برای افزایش بصیرت دانشجویان و متعلمان یا برای راهنمایی بندگان خدای سبحان، قلم می زد:

1- ذخیرةالصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین ( دوره فقه استدلالی)

2- رسالة فی الحج

3- رسالة فی المعاطاة

4- مباحث فی علم الاصول

5- طریق النجاة( رساله عملیه ایشان)

• 6- گاه به قرآن روی می آورد و به تفسیر آن می پرداخت

1-جامع البیان فی تفسیر القرآن

2- تفسیر سوره عمّ

• 7- و در پایان به سوی مشعل هدایت و سفینه نجات روی آورد

1- مقتل الامام الحسین (ع)

ص:256

2- النهضة الحسینیة و الدعوة الالهیة

ص:257

مؤمنانه است خطاب به عَلَم نخست وزیر وقت رژیم شاهنشاهی می نویسد: « کاری نکن که عَلَم بر تو سنگین گردد.»

5- ایشان حمایت از امام خمینی (ره)را حمایت از امام زمان (ع)می دانستند.

6- در جریان دفاع مقدس، دیگران را به شرکت فعال در جبهه تشویق می کرد و همواره آرزو می کرد که ای کاش پیری و ضعف قوا مانع ایشان از رفتن به جبهه نبود و می توانست دوشادوش رزمندگان اسلام از حریم کشور امام زمان - ارواحناه فداه - دفاع کند.

7- ایشان به این اکتفا نکرد و فرزند رشیدش آقا محمدصادق را در جریان دفاع مقدس تقدیم انقلاب کرد و افتخار پدر شهید بودن را نیز به دست آورد.

ص:258

ص:259

ص:260

ص:261

ص:262

برای ما معلوم نیست ولی دانشمندان رجال او را از اصحاب امام رضا (ع)دانسته اند. بنابر این او بین نیمه آخر قرن دوم و نیمه اول از قرن سوم می زیسته است.

ص:263

ص:264

اختیارات و اینکه در کدام ناحیه وکالت آن حضرت بر عهده وی بوده معلوم نیست.

آری، ملاک گزینش، در فرهنگ امام معصوم و اولیای خدا همانا ارزشهای والای انسانی و الهی است و عبدالعزیز به همین جهت به این جایگاه بلند دست یافت و مورد انتخاب امامانش قرار گرفت.

ص:265

اهل بیت(ع) به مجرد اینکه نامشان در شمار شیعیان باشد بسیار خرسند بودند. نمونه آن، مرزبان بن عمران قمی است که به امام هشتم (ع)عرض می کند: سؤالی دارم که پاسخ آن برای من بسیار اهمیت دارد آیا نام من در شمار شیعیان شما قرار دارد؟ حضرت فرمود: آری.(1)

با وجود این دیدگاه، صحابی خاص امام معصوم بودن از جایگاه بلند برخوردار بوده و نشانه اوج کمال و معرفت الهی است. و اما نظر امام جواد (ع)در مورد عبدالعزیز بن مهتدی از نامه ای که آن حضرت در پاسخ وی نوشتند معلوم می شود:

« نامه تو به دستم رسید خداوند گناهان تو را بخشید و ما و تو را مورد رحمت خودش قرار دهد و همان گونه که من از تو راضی هستم او نیز از تو راضی باشد.(2)»

این جملات، بیانگر احترام خاص امام (ع)نسبت به وی و حاکی از تقوا و عدالت و مقام قدسی اوست علاوه بر اینکه می تواند دلالت کننده بر تدبیر و سیاست او در جهت پیشبرد اهداف آن حضرت تلقی گردد.

ص:266

ص:267

شک و تحیر گردیدند. از این روست که نمی بینیم کسی از دانشمندان رجال و تاریخ وی را جزء واقفیان به شمار آورد.

ص:268

دارای موقعیت و مقام سیاسی و اجتماعی بود امّا برای کسی معارف دینی سراغ یونس بن عبدالرحمان را گرفت و در مورد آنچه نمی دانست به اهل دانش مراجعه کرد. این نیز درسی برای طالبان حقیقت و شیفتگان علم می باشد.

ص:269

خود دارای عظمت بسیار و با عده بیشماری از راویان آشنا بوده است.

رجالی سترگ، نجاشی می گوید: عبدالعزیز بن مهتدی اشعری مورد اعتماد است و از امام رضا (ع)روایت کرده است.(1)

شیخ طوسی که صاحب دو کتاب از کتابهای چهارگانه معتبر شیعه است او را مورد اطمینان دانسته طریق خود را به کتاب وی ذکر می کند.(2) سید بن طاوس نیز او را توثیق کرده سخن فضل بن شاذان را در مورد وی یادآور می شود.(3)

علامه حلی، عبدالعزیز را در بخش اول کتاب خود( کسانی را که مورد اعتماد می داند) قرار داده و از او تمجید کرده است.(4)

ص:270

دو تن از نوه های وی می باشند:

1-حسن بن حسین بن عبدالعزیز:

علامه مجلسی او را نوه عبدالعزیز معرفی کرده و هرگاه در کتاب پر ارزش بحارالانوار از « ابن المهتدی» یاد می کند مقصودش هموست.(1)

حسن بن حسین بن عبدالعزیز این روایت را از امام صادق (ع)با چند واسطه روایت کرده است.

روز اول ماه رجب حضرت نوح (ع)سوار بر کشتی شد و به همراهان خود دستور داد این روز را روزه بگیرند و فرمود: کسی که این روز را روزه بدارد به مقدار یک سال از آتش جهنم دور می گردد و کسی که هفت روز را روزه بگیرد درهای هفت گانه جهنم به روی او بسته خواهد شد و کسی که هشت روز را روزه داشته باشد درهای هشتگانه بهشت به رویش باز خواهد شد و کسی که پانزده روز روزه بگیرد حاجتش عنایت می شود کسی که بیشتر روزه

بگیرد خداوند نیز پاداش بیشتر عطا می فرماید.(2)

2- محمد بن حسین بن عبدالعزیز:

بنا به گواهی نجاشی، محمد بن حسین، نوه عبدالعزیز می باشد.(3) و بعضی از اسناد نیز آن را تأیید می نماید.

ص:271

بنابراین آنچه در یکی از سندهای کتاب کافی آمده و محمد بن حسین را جد عبدالعزیز معرفی کرده(1) ناتمام به نظر می رسد و صحیح آن این است: عن عبدالعزیز بن مهتدی جد محمد بن الحسین.(2)

محمد بن حسین نقل کننده کتاب « دعوات الایام» محمد بن عیسی طلحی است ولی توثیق خاص نشده است.

ص:272

اساتید او در حدیث عبارتند از:

1- سعد بن سعد

2- سیف بن مبارک بن یزید

3- عبدالله بن ابی یعفور

4-عبدالله بن جندب

5- محمد بن نصیر

6- یونس بن عبدالرحمان

و شاگردان او بدین ترتیب می باشد:

1- ابراهیم بن هاشم

2- احمد بن محمد بن خالد

3- احمد بن محمد بن عیسی

4- بکر بن زیاد

5- حسن بن حسین

6-حسن بن محجوب

7- علی بن مهزیار

8- عبدالله بن صلت قمی

9- فضل بن شاذان

10-محمد بن عیسی بن عبید

11- نوح بن شعیب نیشابوری

در یک تقسیم بندی کلی روایاتی که عبدالعزیز بن مهتدی نقل کرده پیرامون این محورهاست:

ص:273

مقام ائمه(ع) عظمت شیعیان، مسائل فقهی و اخلاقی، موثق بودن یونس بن عبدالرحمان، علاج بعضی امراض به وسیله صدقه و دعا و خواص بعضی از میوه ها.

یادآوری چند حدیث از آنچه او نقل کرده و می تواند زینت بخش سخن و چراغی فرا راهمان باشد:

وارثان انبیاء

عبدالعزیز بن مهتدی از عبدالله بن جندب نقل می کند که امام رضا (ع)ضمن نامه ای خطاب به عبدالله نوشتند:

اما بعد، همانا محمد (ص)امین خدا در میان خلق بود و چون رحلت فرمود ما اهل البیت وارث او شدیم پس ما هستیم امین های خدا در زمین. علم بلاها و مرگها و نژاد عرب نزد ماست. ما هستیم که کافر و مسلمان را می شناسیم. ما هستیم که وقتی مردی را ببینیم می دانیم حقیقتا مؤمن است یا منافق.

اسامی شیعیان ما و پدرانشان نوشته شده و خداوند در مورد امامت ما از آنها پیمان گرفته و آنها مطیع ما می باشند. جز ما و ایشان کسی در کیش اسلام نیست. مائیم نجیب و رستگار، ما هستیم بازماندگان پیامبران و فرزندان اوصیاء، ما در کتاب خداوند عزوجل خصوصیت داریم و سزاوارتر به کتاب خدا و رسول او هستیم.

و ما چنان کسانی هستیم که خداوند دینش را برای ما مقرر داشته آنجا که می فرماید:

ص:274

آنچه به نوح و ابراهیم و موسی و عیسی (ع)سفارش کردیم و آنچه به تو ای پیامبر وحی کردیم همه برای شما( آل محمد ) (ص)مقرر کردیم. آن سفارش این بود که ای آل محمد دین را بپادارید و متفرق نشوید و این بر( مشرکان ولایت علی ) (ع)گران آمد. ای محمد (ص)خداوند کسی را که ولایت علی (ع)را بپذیرد هدایت می کند.(1)

توحید

عبدالعزیز بن مهتدی می گوید: از امام رضا (ع)در مورد توحید سؤال کردم حضرت فرمود: هر کس ( سوره) قل هو الله احد را بخواند و به آن ایمان داشته باشد توحید را شناخته است. عرض کردم: چگونه بخواند؟ فرمود: همان گونه که مردم می خوانند و بعد سه مرتبه بگوید: کذلک الله ربی (2) ( خدای من این چنین است)

حضور قلب

عبدالعزیز بن مهتدی از عبدالله بن ابی یعفور نقل می کند که امام صادق (ع)خطاب به ابن ابی یعفور فرمودند: یا عبدالله اذا صلیت صلاة فریضه فصلها لو قتلها صلاة مودع یخاف ان لا یعود الیها ثم اصرف ببصرک الی موضع سجودک فلو من عن یمینک و شمالک لا حسنت صلاتک و اعلم انک بین یدی من یراک و لا تراه.(3)

ص:275

یعنی ای عبدالله، نماز واجب را در وقت خود به جای آور بدان گونه که آخرین نماز توست و چشمت را به محل سجده ات متوجه ساز. اگر بدانی چه کسی بر تو احاطه دارد نمازت را کامل به جای می آوری. بدان که تو در پیشگا کسی هستی که تو را می بیند ولی تو او را نمی بینی.

دعای مستجاب

عبدالعزیز با یک واسطه از امام کاظم (ع)نقل می کند که آن حضرت فرمود: هر گاه یک نفر از شما مریض شد اجازه دهد که مردم به عیادت او بیایند( تا در حق او دعا کنند) زیرا هر کسی یک دعای مستجاب دارد.(1)

قرض الحسنه

ابن مهتدی با یک واسطه از امام کاظم (ع)نقل می کند که آن حضرت در تفسیر این آیه قرآن ( کیست که به خدا قرض الحسنه دهد تا خداوند آن را چند برابر کند و اجر زیادی عنایت فرماید) .(2) فرمودند: مقصود خداوند کمک به امام ( معصوم) است در دولة فاسق. (3)

ص:276

خواص بعضی از میوه ها و خوراکی ها

فرزند مهتدی با یک واسطه از امام صادق (ع)نقل می کند: در هر کسی ریشه ای از مرض جذام وجود دارد پس شلغم را در زمان خودش بخورید تا آن و هر درد دیگر را از بین ببرد.(1)

و نیز در حدیث دیگری که با یک واسطه از امام صادق (ع)نقل کرده آن حضرت فرمودند: چهار چیز مزاج را تعدیل می کند. انار سورانی، خرمای نارس، به پخته شده و بنفشه و کاسنی. (2)

ص:277

ص:278

ص:279

ص:280

العیون و حلیة المتقین مرحوم مجلسی نزد « آخوند ملا عبدالله گازاری» برد و به وی سپرد. مقدمات عربی را از مرحوم پدرم فرا گرفتم، نه ساله بودم که پدرم در سوم ماه رمضان سال 1342قمری مرحوم شد. پس از آن شرح « قطرالندی» و « القیه» ابن مالک « سیوطی» و « شرح جامی» را نزد همان ملا عبدالله و « محمد ابراهیم بویکی» خواندم. سیزده ساله بودم که با اجازه مادرم برای ادامه تحصیل به شهر بیرجند رفتم و مدت پنج سال در مدرسه معصومیه کتابهای « حاشیه» ملاعبدالله یزدی و « شرح شمسیه» در منطق، « شرح نظام» « مغنی البیب» در صرف و نحو و قسمتی از « مطوّل» در معانی و بیان و بدیع و « معالم» و قسمتی از « قوانین الاصول» میرزای قمی در اصول، « تبصرة» علامه حلّی و « شرح لمعه» شهید ثانی در فقه و مختصری حساب و هیأت و مقداری از شرح « سبعة معلّقه» را خواندم. در این مدت پنج سال در شهر بیرجند از محضر مرحوم حاج شیخ محمد باقر آیتی بیرجندی و آیةالله حاج شیخ محمد حسین آیتی و مرحوم شیخ غلامرضا فاضل و آقای حاج شیخ محمد علی ربّانی و مرحوم حاج ملا محمد دهکی استفاده بردم و شاگردی آنها را نمودم.

هیجده ساله بودم که برای ادامه تحصیل به مشهد مقدس مشرّف و در مدرسه باقریه ساکن شدم و بقیه شرح لمعه و مطول و قسمتی از فصول و قسمت منطق شرح منظومه حاج ملا هادی سبزواری و آنگاه تمام سطح مکاسب، رسائل شیخ انصاری و کفایه آخوند خراسانی را در محضر استادان فرا گرفتم. ضمنا هیئت قدیم را نزد مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی و آقا شیخ مجتبی قزوینی و آیةالله میرزا حسین فقیه سبزواری و آیةالله ادیب نیشابوری و مرحوم حاج شیخ حسن پایین خیابانی و برخی اساتید دیگر خواندم. در همان حال با درس خارج فقه و معارف مرحوم آقا میرزا مهدی اصفهانی آشنا شدم و با ذوق فراوان در حدود دو سال به درس پر بهره ایشان می رفتم و در همین اوقات به درس شرح

ص:281

منظومه آقا میرزا مهدی فرزند مرحوم آقا بزرگ حکیم می رفتم و از این راه با فلسفه قدیم آشنا شدم. آشنایی من با متون عالی فلسفه قدیم از قبیل شرح اشارات، شفای بوعلی و اسفار مرحوم آخوند ملاصدرا در خارج از محیط طلبگی بود.» (1)

زندگی طلبگی و دوران تحصیل استاد آیتی

استاد محمد ابراهیم آیتی در شرایط سخت دوران تحصیل علوم اسلامی را گذراند و با سختکوشی و مقاومت این مسیر را پیمود. چند نکته از آن ایام را او در نوشته ای که نگاشته از آن جهت که عبرت آموز است در اینجا می آوریم تا شیوه تحصیل و کسب کمال را در دوران نوآموزان این خاک آن چنانکه مردان رفتند زنده کنیم:

« حوزه های درس هرگاه محدود به چند نفر و کم جمعیت بود غالبا در اطاقهای مسکونی مدارس و درسهای سطوح عالی و خارج که جمعیت بیشتری در آن شرکت می داشت بیشتر در مدرس های نسبتا وسیع مدارس که فرش آن در تابستان و زمستان منحصر به حصیر بود و یا در شبستان های مساجد که نیز در تابستان و زمستان حصیر فرش و بسیار سرد بود و هرگز بخاری نمی دید، تشکیل می گردید.

کسانی که اهل کار و تحصیل بودند تقریبا تمام وقتشان به درس خواندن و مطالعه کردن و مباحثه کردن همان درسها و ( اگر خود از فضلای حوزه بودند) به درس گفتن برگزار می شد و فقط در هفته ای دو روز پنجشنبه و جمعه تعطیل

ص:282

بود، که آن هم احیانا با درسهای تعطیلی از قبیل ریاضیات و هیئت و تفسیر و حدیث و جز اینها می گذشت.

زندگی طلبگی بسیار ساده و در عین حال پرنشاط برگزار می شد. در آن تاریخ کمتر افکار اجتماعی به محیط طلبگی راه داشت و گیر و داری هم اگر پیش می آمد از حدود حجره های مدارس تجاوز نمی کرد. تا در بیرجند بودم با اینکه مدرسه معصومیه اوقاف زیادی داشت، به طلبه مدرسه چیزی نمی رسید و متصدّیان اوقاف تمام درآمد موقوفه را می خوردند و زندگانی ساده طلاب منحصرا از کمکهای پدران و مادرانشان می گذشت.

اما در مشهد مقدس چون از طرفی موقوفات مدارس سرشارتر بود و از طرف دیگر متصدیان اوقاف آنجا مانند متصدیان اوقاف بیرجند نبودند مختصر حق السکوت و قوت لا یموتی به طلاب داده می شد و روزی که وارد مشهد شدم متصدی اوقاف مدرسه باقریه آقا شیخ جواد شیخ الاسلامی اصفهانی به دیدن من آمد و از همان روز مبلغ سی ریال ( که شهریه کامل آن مدرسه بود) حقوق ماهیانه برای من قرار ساخت و این مبلغ در آن تاریخ برای زندگی طلبگی متوسط یک نفر به خوبی کفایت می کرد.» (1)

ص:283

فقه الحدیث( دوره دکتری) را درس می داد.(1) او در همان دانشکده معقول و منقول تهران تحصیل کرده بود و موفق به اخذ درجه دکتری شده بود. ایشان علاوه بر علوم اسلامی و ادبیات عرب به زبان انگلیسی نیز احاطه کامل داشت و از این راه با اندیشه های غربی و متون و روش تحقیق آنان آشنا گردید.(2)

از امتیازات بسیار ارزنده حیات علمی مرحوم آیتی این است که او هرگز خود را در علوم متداول حوزه ها و مجامع علمی محدود نساخت. گو اینکه راز موفقیت هر اندیشه ورِ دلسوز و تلاشگر و کاوشگر پر توفیق این است که خودجوش و زیرکانه بیابد چه چیزی را باید بخواند و کدام راه را برود. بدینسان او در تاریخ دوره اسلامی و تاریخ پیامبر و اهل بیت نیز تلاش فراوان کرد و یکی از متخصصان این رشته در آمد و از تألیفات ایشان نیز این نکته آشکار خواهد شد. شهید مطهری در تمجید از مقام علمی و زحمات ایشان چنین یاد می کند:

« آقای آیتی یک مورّخی است نسبت به تاریخ صدر اسلام، من به جرأت می توانم بگویم در همه تهران و شاید در همه کشور کسی نداریم که به تاریخ صد ساله اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزئیاتش را می داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسید، یک یک آدمهایش را

ص:284

می شناسد. حتی گاهی می گوید پدرش کیست، مادرش کیست، خویش و تبارش کیستند. حرفی که این مرد بگوید سند است... ایشان آخرین اثری که تألیف کرده اند و دانشگاه چاپ کرده است کتابی است در تاریخ اندلس. کتاب بسیار خوبی است و درباره حادثه اسلامی بزرگی است که ما مسلمانان و بالاخص ایرانیها در موضوع این حادثه خیلی تقصیر کرده ایم. این تاریخ را بگیرید و بخوانید.» (1)

از دیگر خصوصیات او تحقیق های نو و بدیع است. او در تاریخ به بررسی و کنکاشی ارزنده پرداخت و نکات ابهام و نقاط کور را شناسایی کرد و به بحث و بررسی در آن پرداخت. این خصلت او در کتاب بررسی تاریخ عاشورا به خوبی ظهور کرده است یعنی او در این قضیه مطیع و دنباله رو هیچ کس نیست و آزادانه و زیبا بر اساس مبانی اصیل و اساسی قرآن و عترت و با عقل سلیم و ذهل جوال خویش به میدان آمده و به راستی به نقد احیاگری در

جریان عاشورا دست زده است. ترجمه های او نیز از کارهای اصیل و بدیع به حساب می آید که از آن جمله « البلدان» و « تاریخ یعقوبی» هر دو از ابن واضح یعقوبی است.

یکی از نویسندگان درباره روش و شیوه او در تحقیق گوید:

« در تحقیق و تجسس علمی مردی دقیق و جویا بود. مزیّت او در کارهای علمی بر این بود که علم قدیم را با روش جدید آن چنانکه پسند طباعِ ابناء روزگار باشد جمع داشت و نیک دریافته بود که جامعه علمی کنونی چه حاجت و نیازی دارد و چگونه باید در عرضه کردن مسائل قدیم قدم برداشت. نمونه کامل اثر او که بدین شیوه تدوین شده است رساله اجتهادی دکتری او را به نام

ص:285

« مقولات» ( مبحثی از منطق) باید نام برد که با توجه به اصول به جا گفتن و به اندازه گفتن و به زبان روشن گفتن و مبتنی بر مآخذ قدیم و کتب اروپایی تدوین کرده است.»(1)

ص:286

استاد احمد آرام در مقدمه کتاب آیینه اسلام درباره او می گوید:

« مرحوم آیتی از مردانی بود که به گزاف سخن نمی گفت. اهل تحقیق و تتبع بود و آنچه را که نمی دانست یا در دانسته خود شک داشت برای آنکه فقط چیزی گفته یا نوشته باشد بر زبان یا قلم نمی آورد. در مجلسی که دست کم هفته ای یکبار با هم بودیم کمتر از دیگران سخن می گفت ولی هرگاه کسانی را می دید که به مکابره می خواهند حقی را پایمال کنند و باطلی را بر کرسی بنشانند آنگاه دیگر خاموشی را روا نمی داشت و آنچه را که گفتنی بود بی کم و زیاد می گفت» .(1)

ص:287

مهندسان، جلسات ماهانه دینی که شهید مطهری نیز سخنرانی داشت شرکت داشت و به سخنرانیهای ارزشمندی می پرداخت و این سخنرانیها بلافاصله تایپ و تکثیر می شد و با استقبال فراوانی نیز روبرو گشت.

او همچنین در پرداختن به برخی موضوعات اسلامی و پیراستن نقص ها و خرافه ها متون اصیل و استواری را عرضه کرد که از آن جمله « بررسی تاریخ عاشورا» که ابتدا در رادیو ایران آن زمان پخش گردید و نیز « سیمای امیرالمؤمنین از مسجد الحرام تا مسجد کوفه» و برخی مباحث دیگر که به صورت مقاله ارائه شده است.

کتاب « سرمایه سخن» را که در مناسبت های اسلامی طول سال می باشد برای واعظان و اهل منبر نوشت تا در مناسبت های گوناگون مطالب صحیح در دسترس افراد باشد و بتوانند با تکیه بر متون مطمئن معارف دین را طرح کنند.

یکی از تلاش های تحسین برانگیز ایشان تلاش در راه انتشار کتابهای مذهبی بود که از آن جمله تلاش گروهی ایشان و همراهانش منشأ ایجاد « شرکت انتشار» گردید. باری او در راه اصلاح ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه خویش از هیچ خدمتی فروگذار نکرد و با قلم و زبان و دست خویش هر آنچه کرد برای احیای فکر دینی و اندیشه الهی بود.

او یکی از کسانی بود که آرزوی آقایی و سربلندی اسلام و مسلمین را در سر می پروراند و امیدوار به بازگشت امپراتوری پهناور اسلام بود.

ص:288

او این اندیشه اصلاح گرانه را در ابتدای کتاب آیینه اسلام آنجا که از کتاب تعریف و تمجید کرده است آورده است.

« امید است در این عصر که گویی مقدمات بیداری مسلمین فراهم گشته است این گونه کتابها بتواند مردم را تکان دهد و نهضتهای ثمربخش فکری و مذهبی بوجود آورد و مسلمانان را برای سروری جهان آمده سازد.» (1)

و این سخن هنگامه ای بر دل صفحه نشسته است که قیام سال 1342به رهبری امام خمینی آغاز گشته بود.

ص:289

2و 3- ترجمه تاریخ یعقوبی

این کتاب در دو جلد ضخیم چاپ شده است و از ترجمه های ارزشمند متون تاریخی به حساب می آید به طوری که در سال 1342این ترجمه به عنوان کتاب سال شناخته شد. متخصصان ترجمه نسبت به ترجمه های دقیق و اصولی مرحوم آیتی اعتماد خاصی دارند. این اثر نیز چندین بار تجدید چاپ شده است.

4-آندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا

به طوری که ایشان در مقدمه کتاب ذکر می کنند این اثر حاصل تحقیق و تدریس سال های 1337و 1338دوره لیسانس دانشکده معقول و منقول تهران است و ایشان در این کتاب تاریخ حوادث مهم هشت قرن حکومت مسلمین در اروپا را به تفصیل بیان کرده اند که شامل تاریخ حکومتها، دست نشاندگان حکام عباسی و غیر آن می باشد. این کتاب در سال 1340در 357صفحه چاپ شده است.

5و 6و 7- سرمایه سخن

این کتاب به انگیزه تقویت و غنی سازی سخنرانیهای اسلامی تهیه شده است و مجموعه 80مقاله درباره مناسبت های مذهبی است که سی مجلس آن درباره ماه مبارک رمضان، بیست و پنج مجلس درباره ماه محرم و صفر و بیست و پنج مجلس دیگر در مناسبت های دیگر سال می باشد. این اثر به همت مرحوم آیتی و یکی از دوستانش به نام سید محمد باقر سبزواری تهیه و تنظیم شده و در سال 1339به چاپ

ص:290

رسیده است.

8- بررسی تاریخ عاشورا

خمیر مایه این کتاب را مجموعه هفده سخنرانی دکتر آیتی در رادیو ایران در سال های 1343 - 1342تشکیل می دهد. این اثر به همت استاد علی اکبر غفاری تنظیم و چاپ شده و تاکنون در حدود 10نوبت تجدید چاپ شده است.

9و 10- تصحیح تفسیر شریف لاهیجی

مرحوم استاد آیتی جلد 3و 4این تفسیر را به صورت زیبا و اصولی تصحیح نموده اند و در سال 1340از طرف اداره اوقاف تهران به چاپ رسیده است.

11- ترجمه البلدان یعقوبی

این کتاب نیز به وسیله بنگاه ترجمه و نشر کتاب در سال 1356در 211صفحه چاپ شده است.

12- افکار جاوید محمد

این کتاب ترجمه ای از متن انگلیسی

13- اصل کتاب به زبان انگلیسی بوده و ایشان آن را ترجمه نموده است.

ص:291

14- آیینه اسلام

ترجمه ای است از متن عربی آن اثر نویسنده توانای مصری دکتر طه حسین که در تهران وسیله شرکت انتشار به چاپ رسیده است.

15- سیمای امیرالمؤمنین از مسجدالحرام تا مسجد کوفه این کتاب سخنرانی استاد در جلسه ماهانه دینی است که ابتدا در کتاب گفتار ماه، ج 3ص 164 - 1296چاپ شده و سپس به صورت جداگانه به زیور طبع آراسته گردیده است.

16- راه و رسم تبلیغ

مقاله ای است که در کتاب گفتار ماه جلد دوم، ص 174 - 149به چاپ رسیده است.

17- کتاب و سنت

در کتاب گفتار ماه جلد اول، ص 225تا 252به چاپ رسیده است.

18- همه مسؤول یکدیگریم مقاله ای است در کتاب همه مسؤول یکدیگریم که بحث زیبایی درباره امر به معروف و نهی از منکر نموده است. کتاب توسط انتشارات تشیّع در سال 1356به چاپ رسیده و مقاله در کتاب گفتار ماه، ج 1ص 76 - 45نیز چاپ شده است.

ص:292

19- فهرست ابواب و فصول اسفار

این مقاله در یادنامه ملاصدرا به چاپ رسیده است.

20- تصحیح و تنقیح مثنوی مقامات الابرار

این کتاب در سال 1337چاپ شده است.

21- مقولات عشر

این کتاب رساله تز دکترای آن مرحوم می باشد و در روزنامه 1371 / 6 /5مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.

22- گفتار عاشورا

با همکاری عده ای از اندیشه وران.

23- مرجعیت و روحانیت

این کتاب را نیز با همکاری عده ای از نویسندگان تألیف کرده است.

24- شهدای اسلام

به عربی است و تاکنون چاپ نشده است.

25- خطبه های رسول اکرم(ص)

به زبان عربی نگارش یافته و تاکنون چاپ نشده است.

ص:293

26- مجموعه سخنرانیها در مورد شخصیت های برجسته عالم اسلام

و مقالات و سخنرانیهای علمی و تحقیقی ارزشمندی که براستی شایسته است در یک مجموعه

ارزشمند گرد آید.

ص:294

روح دین از آن بیزار و بی خبر باشد... برای همین خطرها بوده که برخی از بزرگان دین و دانشمندان مذهبی با آن که خود شایستگی تعلیم و تربیت دیگران را داشته اند باز دین و عقاید و افکار مذهبی خود را بر امام زمان خود عرضه می داشتند تا مبادا به نام دین چیزی را بر خلاف دین معتقد باشند یا به حساب دین کاری را بر خلاف دین انجام دهند. از جمله اینان یکی حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)است.

ص:295

بخوانند و از آن دستور بگیرند و در اثر انس با قرآن با فضایل اخلاقی خو گرفته از رذایل اخلاقی پاک و منزّه شوند، ثواب بردن از تلاوت قرآن هم جز آن نیست که روح انسان را تربیت کند و پیش ببرد. اگر کار خوبی می کنید و خدا به شما ثواب می دهد، روح ثواب دادن خدا همان است که نفس شما، روح شما در این عمل مرحله ای بالاتر برود و در مراحل کمال قدمی فراتر نهد و به تعبیر دیگر چیزی بر شما افزوده شود تا کار نیک چیزی بر آدمی نیفزاید و او را از آن که بوده بهتر نکند و از مقامی که داشته است بالاتر نبرد معنی ندارد که بگوییم آن کار ثواب دارد. (1)

ص:296

هو الحی الذی لا یموت

مضجع شریف فقید سعید حجةالاسلام آقا شیخ محمد ابراهیم آیتی بیرجندی این مرحوم ثقةالاسلام آقا شیخ محمد که در سوم جمادی الثانیه 1384قمری مطابق هفدهم مهرماه یکهزار و سیصد و چهل و سه شمسی دعوت حق را اجابت کرد. معظم له دارای ملکات نفسانیه و جامع علوم عقلیّه نقلیّه، مروج طریقه جعفریه بود. آثار و تألیفاتی بس گرانبها از خود باقی گذاشت.

عمر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید

طوبی له و حسن مآب

روانش شاد و سرایش جنت باد.